Dwie pasażerki jadące moto-taksówką boda-boda w Ugandzie, 23 marca 2010 r.. Źródło Daryona na licencji Wikimedia Commons CC BY 2.0.

Artykuł należy do dwuczęściowego cyklu dotyczącego kobiet oraz opieki zdrowotnej w czasie epidemii COVID-19 w Afryce Wschodniej. Aby przeczytać część I, kliknij tutaj. 

W celu zmniejszenia śmiertelności matek i dzieci na terenie Afryki Wschodniej położne oraz inni wykwalifikowani pracownicy służby zdrowia zapewniają kobietom bezpieczną asystę przy porodzie. 

Środki wprowadzone w czasie pandemii COVID-19, takie jak zakazy podróżowania oraz obowiązująca w nocy godzina policyjna, przyczyniły się jednak do tego, że pomiędzy ciężarnymi a pracownikami służby zdrowia powstały potencjalne niebezpieczne bariery.

Trwająca pandemia stanowi ciągłe, realne zagrożenie dla łatwego dostępu do wszechstronnej opieki okołoporodowej.

W czasie pandemii wiele rodzących kobiet nie było w stanie uzyskać na czas – lub wcale – dostępu do placówki opieki zdrowotnej. Ze względu na obowiązującą w nocy godzinę policyjną przewoźnicy nie mogli lub też nie chcieli przewozić ich do tego typu ośrodków z obawy przed nękaniem ze strony służb porządkowych.

Do połowy kwietnia, to jest około miesiąca od wprowadzenia środków ostrożności w ramach pandemii COVID-19, w Kenii w czasie porodu lub niedługo po nim zmarło co najmniej pięć kobiet i troje noworodków.

W hrabstwie Makueni z powodu przeszkód w dostępie do publicznych placówek opieki zdrowotnej podczas godziny policyjnej zmarły trzy ciężarne kobiety. Pomocy jednej z nich odmówiły w środku nocy dwie miejscowe położne oraz kierowca boda-boda („motocyklu”), który nie chciał przewieźć jej i jej męża do szpitala w obawie przed kłopotami z policją z powodu nieprzestrzegania godziny policyjnej.

Pochodząca z Makueni matka sześciorga dzieci zmarła następnego dnia w oczekiwaniu na transfuzję krwi w szpitalu. Strach przed nękaniem ze strony policji panujący wśród kierowców boda-boda wynika częściowo z niedawnych przypadków przemocy wobec przewoźników. 

W lutym 2020 r. na terenie Kenii kierowca boda-boda został śmiertelnie postrzelony przez funkcjonariusza policji po tym, jak pośpiesznie przewiózł do szpitala dziecko, które prawie utonęło. W marcu 2020 r. kolejny kierowca został pobity na śmierć przez funkcjonariuszy policji w drodze do domu po przewiezieniu do szpitala ciężarnej kobiety.

Na kanale Kenya Television Network podano, że wskaźnik umieralności noworodków wzrósł z powodu obaw związanych ze „zdążeniem przed godziną policyjną”:

Infant mortality high in Kisumu as mothers fear beating the curfew hours and COVID19 tests #KTNPrime pic.twitter.com/HzYBVMcV97

— KTN News Alerts (@KTNNewsKE) May 14, 2020

W mieście Kisumu wskaźnik umieralności noworodków jest wysoki, gdyż matki martwią się ograniczeniami związanymi z godziną policyjną oraz testami na obecność COVID19.

W Ugandzie co najmniej 11 kobiet zmarło w czasie porodu z powodu opóźnień w dostępie do ośrodków opieki zdrowotnej.

Do zgonów doszło po tym, jak tamtejszy rząd wprowadził zakaz transportu i godzinę policyjną, aby ograniczyć ruch tylko do osób posiadających pozwolenia. Choć ciężarne kobiety zostały później wyłączone z zakazu, trudności w uzyskaniu dostępu do ośrodków opieki zdrowotnej nie ustały ze względu na niewystarczającą dostępność karetek oraz innych środków komunikacji w czasie godziny policyjnej.

W identycznej sytuacji znalazło się także Zimbabwe. Z informacji podanych przez pielęgniarki wynika, że spadła liczba kobiet udających się do placówek opieki zdrowotnej, aby urodzić lub skorzystać z innych rodzajów opieki okołoporodowej. Również same ciężarne informowały o trudnościach związanych z dostępem do środków transportu ze względu na trwające ogólnokrajowe zamknięcie oraz obawy przed przemocą ze strony funkcjonariuszy policji.

W czasie pandemii COVID-19 władze krajowe muszą rozważyć, opracować oraz wprowadzić w życie środki zapewniające, że ciężarne kobiety oraz dziewczęta mają dostęp do dobrze wyposażonych ośrodków opieki zdrowotnej o odpowiednim personelu.

Obowiązki państw wynikające z międzynarodowego prawa w zakresie praw człowieka

Wedle międzynarodowych instrumentów w zakresie praw człowieka, a w tym Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów, oraz chroniącego prawa kobiet w Afryce i promującego je  protokołu z Maputo, ratyfikowanego przez 42 spośród 55 państw afrykańskich, władze państwowe muszą opracować oraz wprowadzić w życie środki zapewniające fizyczny dostęp do ośrodków, dóbr i usług z zakresu ochrony zdrowia. 

Zasadniczo środki te powinny mieć na celu zmniejszenie liczby kroków, jakie muszą zostać podjęte przez jednostkę – w tym wypadku przez ciężarną kobietę – aby uzyskać dostęp do opieki zdrowotnej. Obejmuje to również obowiązek wprowadzenia wyjątkowych środków, aby zagwarantować fizyczną dostępność dla słabszych oraz zmarginalizowanych grup społecznych, takich jak osoby z niepełnosprawnościami, społeczności charakteryzujące się niekorzystną sytuacją społeczno-gospodarczej, a także żyjących na terenach wiejskich i trudnodostępnych. 

Wyjątkowe środki powinny również zostać wdrożone, aby zapewnić fizyczny dostęp do opieki zdrowotnej w czasie sytuacji kryzysowych, takich jak konflikt zbrojny lub pandemia.

Pasażerka na moto-taksówce boda-boda w Ugandzie, 23 marca 2010 r. Zdjęcie: Daryona na licencji Wikimedia Commons CC BY 2.0.

„Koła życia”

Choć  dostęp do karetek w wielu państwach afrykańskich nadal jest niewystarczający, władze niektórych z nich bez wątpienia podjęły działania mające na celu zapewnienie dostępności środków transportu na potrzeby ochrony zdrowia w okresie pandemii.

Wheels for Life (ang. „Koła Życia”), wspólna inicjatywa kenijskiego ministerstwa zdrowia, organizacji AMREF oraz Bolt, stanowi dobry przykład partnerstwa publiczno-prywatnego. Jednym z założeń programu jest dbanie o to, aby kobiety przy porodzie miały dostęp do darmowego przejazdu taksówką z domu do ośrodków opieki zdrowotnej, dzwoniąc pod darmowy numer 1196.

Usługa ta dostępna jest w czasie trwania godziny policyjnej obowiązującej na terenie Kenii codziennie pomiędzy godziną 21 a 4 rano (a przed 6. czerwca 2020 r.  od 19 do 5 rano).  Mimo to, z inicjatywy korzystać mogą jedynie mieszkańcy stolicy Kenii, Nairobi, i nie obejmuje ona kobiet w ciąży w żadnej innej części kraju, a zwłaszcza tych mieszkających na terenach wiejskich. Co więcej, z powodu potencjalnych zagrożeń istniejących w biedniejszych częściach miasta kierowcom taksówek wolno dziać jedynie na terenie bogatych dzielnic.

Aby zadbać o to, by inicjatywa objęła większą część społeczeństwa, władze mogłyby zawrzeć współpracę z cieszącymi się dobrą reputacją przedsiębiorstwami taksówkowymi, w tym również przewoźnikami boda-boda, w celu podjęcia działalności na terenie całej Kenii, ze szczególnym uwzględnieniem terenów wiejskich, gdzie dojazd pojazdem motorowym do odosobnionych gospodarstw jest często utrudniony z powodu braku odpowiednich dróg.

Dotyczy to również wielu niezamożnych miejskich oraz podmiejskich dzielnic, gdzie wąskie uliczki są nieprzejezdne dla większych pojazdów.

Zaufani przewoźnicy boda-boda mogliby natomiast bez trudu poruszać się po wąskich lub zarośniętych ścieżkach w trudnodostępnych miejscach, aby nieść pomoc potrzebującym.

Przedsiębiorstwa przewozowe wytypowane do rządowej współpracy powinny cechować się dobrą znajomością terenu, na którym będą działać. Muszą także być dobrze znane członkom lokalnych społeczności, jak i miejscowym służbom porządkowym, które będą w stanie zapewnić im bezpieczny przejazd w przypadku tak zwanych „niebezpiecznych” terenów.

Co ważne, wszystkie przyjęte przez rząd środki związane z transportem, w tym środki nadzwyczajne, powinny zawsze stawiać na pierwszym miejscu bezpieczeństwo kobiet w ciąży w czasie przejazdu do ośrodków ochrony zdrowia.

Wskaźnik śmiertelności okołoporodowej matek najprawdopodobniej wzrośnie w czasie trwającej obecnie pandemii, podobnie jak miało to miejsce w przypadku zwiększonej śmiertelności matek i noworodków odnotowanej w czasie trwającej w latach 2014-2016 pandemii gorączki krwotocznej ebola w Afryce Wschodniej 

Władze państw wschodnioafrykańskich muszą zatem podjąć wszelkie działania, aby chronić życie kobiet w ciąży zarówno przed urodzeniem dziecka, jak i w czasie porodu, oraz w okresie poporodowym. Środki te przyczynią się również do zmniejszenia śmiertelności wśród dzieci w czasie porodu oraz po narodzeniu. 

Lydia Muthiani i Nelly Warega to obrończynie praw człowieka mieszkające i pracujące w Kenii. Specjalizują się w rozszerzaniu praw kobiet i dziewcząt. Należą też do organizacji Utu Wetu, która skupia ekspertów w dziedzinie praw człowieka zajmujących się w szczególności prawami kobiet.