Bangladesz próbuje wskrzesić produkcję muślinu – tkaniny z baśni i legend

A woman in Bengal region of the Indian subcontinent, clad in fine Bengali muslin, 18th century, painted by Francesco Renaldi. Image via Wikipedia. Public Domain.

XVIII-wieczny obraz Francesco Renaldiego przedstawiający kobietę z subkontynentu indyjskiego, ustrojoną w bengalski muślin. Źródło: Wikipedia, domena publiczna.

Muślin to bardzo cienki, bawełniany, tkany ręcznie materiał wywodzący się ze stolicy Bangladeszu, Dhaki. Obecnie trwają starania nad wskrzeszeniem jego produkcji w regionie.

Historia tkaniny oryginalnie produkowanej z konkretnej odmiany bawełny, która rosła w południowych obszarach Dhaki – jest długa i zajmująca. Muślin tkano bowiem jeszcze w czasach przedkolonialnych i bardzo ceniono go na dworze Wielkich Mogołów. Materiał zyskał dużą popularność w Europie XVII-go i XVIII-go wieku, gdzie wysoka jakość produktu szła w parze z jego wysoką ceną. Gdy Półwyspem Indyjskim zaczęli rządzić Brytyjczycy, produkcja bengalskiego muślinu, stanowiącego konkurencję dla brytyjskich tkanin przędzonych maszynowo, została przez nich zabroniona. Zarówno rzadka odmiana bawełny, jak i żmudne techniki jej obróbki zaczęły odchodzić w zapomnienie.

Aby chronić tożsamość kulturową, Bangladesz wystąpił o Oznaczenie Geograficzne (Geographical Indication) muślinu. Certyfikat ten pozwoliłby chronić tkaninę jako unikalny wytwór krajowy. To kolejna już próba ożywienia lokalnej produkcji ręcznie tkanych muślinów w tym dziesięcioleciu. W październiku 2014 roku pani premier Sheikh Hasina poinstruowała urzędników z Ministerstwa Tekstyliów, by podjęli starania o przywrócenie produkcji delikatnego sukna. Dzięki zaangażowaniu urzędników i bangladeskich badaczy, rząd podjął się projektu przywrócenia technologii tworzenia odzieży muślinowej, złotej przędzy i produkcji muślinu.

Tkanina „lekka niczym mgiełka o świcie

Muślin (w Bangladeszu nazywany również mulmul) tkano ręcznie. Do tego procesu wykorzystywano najcieńszą przędzę bawełnianą, którą również otrzymywano dzięki żmudnej pracy ludzkich rąk. Struktura przędzy była tak cienka, że przez tkaninę prześwitywało ciało noszącej ją osoby.Mało tego, niektóre rodzaje muślinu były stworzone z nici przypominających delikatną pajęczynę, a sari uszyte z takiego materiału mogło się zmieścić w pudełku od zapałek.

Pochodzący z Chin buddyjski mnich i podróżnik Yuan Chwang, natknął się na muślin w czasie wyprawy do Indii w 629 roku. „Materiał jest lekki niczym mgiełka o świcie” – opisywał tkaninę w jednym z listów. 

W czasach znacznie nam bliższych, Tareq Aziz podzielił się na Facebooku historią o sławie i upadku ręcznie tkanego materiału z Dhaki, stolicy Bangladeszu:

১৭৬৩ সালের জুন মাসের কথা। বাংলা থেকে রওয়ানা হয়ে এ বন্দর সে বন্দর পার হয়ে “দ্যা ফক্স” নামের জাহাজ পৌঁছেছে বিলাতে। ইউরোপের বিভিন্ন বাজারে বিক্রির জন্য জাহাজটি নিয়ে এসেছে নানান পণ্য যার মধ্যে একটা বড় অংশ জুড়ে রয়েছে হরেক রকম বস্ত্র। আর এই হরেক রকম বস্ত্রের সিংহভাগ জুড়ে আছে মলমল নামের একপ্রকার বস্ত্র। [..] ঢাকার সুপ্রসিদ্ধ মসলিন কারিগরদের অন্যতম শ্রেষ্ঠ সৃষ্টি এই মলমল। [..] পুরো ১৮ শতক জুড়েই এরকম শত সহস্র জাহাজ বাংলা থেকে নিয়ে গেছে সে সময়ের হিসাবে লক্ষ লক্ষ টাকার মসলিন।

১৮ শতকের দ্বিতীয়ার্ধে মসলিনের বিক্রি মুঘল সাম্রাজ্যে প্রায় শূণ্যের কোঠায় এসে ঠেকলেও ইউরোপের বাজারে তখনো টিকে ছিল। কিন্তু দুর্ভাগ্যজনক হল, ১৭৮০ তে বিলাতের শিল্প বিপ্লব মসলিন তাঁতীদের ঐ শেষ আশ্রয়টাও ধ্বংস করে দেয়।

বিলাতে ঢাকা থেকে আমদানিকৃত মসলিনের উপর তারা শতকরা ৭০-৮০ভাগ কর বসাল। [..] পত্রপত্রিকায় চললো মসলিন নিয়ে নানান অপপ্রচার, মসলিনকে হেয় করে ছাপাতে লাগল নানা রকম ক্যারিকেচার। শুধু তাই নয়, কথিত আছে, দেশীয় তাঁতীরা যাতে মসলিন বোনার কৌশল পরবর্তী প্রজন্মকে শেখাতে না পারে সেজন্য তাদের হাতের আঙুলও কেটে ফেলেছিল স্থানীয় ইংরেজ বনিকরা।

এভাবে ইংরেজ কুটকৌশল আর অত্যাচারের শিকার হয়ে ১৯ শতকের মাঝামাঝিতে পুরোপুরিই বিলুপ্ত হয়ে যায় ঢাকার মসলিনশিল্প।

Był czerwiec 1763 roku. Brytyjski statek o nazwie „Lis”, który wypłynął z indyjskiego Bengalu, przypłynął do Anglii. Na pokładzie statku znajdowało się wiele dóbr przeznaczonych na europejskie rynki, w tym także różnego rodzaju tekstylia. Lwią część materiałów stanowił muślin (mulmul). […] Tkanina ta była jednym z najwspanialszych dzieł słynnych rzemieślników muślinu z Dhaki. […] Przez niemal cały XVIII wiek setki tego typu statków wypływało z Bengalu, transportując muślin wart miliony indyjskich rupii.

W drugiej połowie XVIII wieku sprzedaż muślinu w imperium Wielkich Mogołów zaczęła spadać, jednak w Europie wciąż kwitła. Niestety, w 1780 roku brytyjska rewolucja industrialna zniszczyła wszelkie nadzieje tkaczy muślinu.

Anglia nałożyła 60-70% podatek na muślin importowany z Dhaki. [..] Wokół tkaniny narosła silna antypropaganda, skutkiem czego w gazetach drukowano wiele karykatur szkalujących ten materiał. Jakby tego było mało, wielu kupców angielskich miało obcinać palce rzemieślnikom wytwarzającym muślin, tak by nie mogli przekazać technik tworzenia przędzy i produkcji materiału kolejnym generacjom.

Tak oto, za sprawą brytyjskich rządów kolonialnych, w połowie XIX wieku przemysł muślinowy w Dhace przestał istnieć.

Obecnie słowo muślin odnosi się do niemal wszystkich lekkich i zwiewnych tkanin bawełnianych. Najczęściej tkane maszynowo, znajdują one wykorzystanie w różnych gałęziach przemysłu: od tworzenia ubrań (np. szyte na subkontynencie indyjskim sari) po produkcję sera.

W poszukiwaniu zaginionej wiedzy

Mieszkańcy Bangladeszu uczą się o oryginalnych i legendarnych muślinach z podręczników szkolnych, tekstów historycznych, jak również z ekspozycji produktów muślinowych prezentowanych w tamtejszym Muzeum Narodowym. Niestety, zarówno wiedza dotycząca odmiany bawełny, jak i dawnych technik wytwarzania prawdziwego muślinu, została w dużej mierze utracona. Skutecznie uniemożliwiało to produkcję słynnej niegdyś tkaniny.

W roku 2014 niewielka grupa osób powiązanych z organizacją non-profit Drik Picture Library z Dhaki rozpoczęła prace nad przywracaniem pamięci o produkcji muślinu. Badacze, prowadzeni przez światowej sławy fotografa Shahidula Alama, poszukiwali szczegółowych informacji dotyczących korzeni przemysłu muślinowego. Z pomocą kuratorów, tkaczy i rzemieślników udało się stworzyć książkę Muślin: nasza historia”, jak również zapoczątkować Festiwal Muślinu,  którego pierwsza edycja odbyła się 6 lutego 2016 roku. Wydarzenie to, wsparte warsztatami i prezentacjami filmowymi, aktywnie opowiadało o historii sukna z Dhaki, rozbudzając zainteresowanie i chęć odtworzenia procesu produkcji tej legendarnej tkaniny.

Pierwszym dużym wyzwaniem było natrafienie na odpowiednią próbkę muślinu. Kolejnym – znalezienie właściwej przędzy. Specjalny zespół rządowy, zajmujący się zagadnieniem rewitalizacji muślinowego dziedzictwa, umieścił w gazetach ogłoszenia dotyczące poszukiwania próbek starego muślinu. Anonse skierowane były głównie do bangladeskich muzeów i prywatnych kolekcjonerów, jednak otrzymane od nich tkaniny nie zawierały oryginalnego, wywodzącego się z Dhaki materiału. W związku z tym w 2017 roku grupa czterech badaczy udała się do Muzeum Victorii i Alberta w Londynie by pobrać próbkę z sari datowanego na 1710 rok.

Misją innej grupy jak donosi artykuł zamieszczony w dzienniku Prothom Alo było wyszukiwanie informacji o przędzy tradycyjnie używanej do tkania niezwykle cienkiego muślinu.

W poszukiwaniu konkretnej odmiany bawełny

W swojej książce Species Plantarum (1753) szwedzki botanik Karol Linneusz zanotował, że do produkcji muślinu używano phuti karpas  specjalnej odmiany bawełny z gatunku Gossypium arboreum.

Licząc na odnalezienie tradycyjnych drzew bawełnianych, badacze zgłosili się do krajowych gazet z prośbą o opublikowanie obrazków przedstawiających odmianę phuti karpas. Udało im się także zebrać inne szczepy bawełny rosnącej w Bangladeszu, celem sprawdzenia zgodności genetycznej z próbką sari z Muzeum Victorii i Alberta w Londynie. Rezultatem poszukiwań było odnalezienie rośliny niemal zgodnej z wyznaczonymi kryteriami. Okazało się, że jest ona uprawiana na polach wydziału botaniki Uniwersytetu Rajshahi.

Dodatkowo udało się zlokalizować dwóch tkaczy, którzy kultywując wiedzę przodków wciąż byli w stanie utkać muślinowe sari wzorowane na projekcie z 1710 roku. Ostatecznie dzięki ich kunsztowi powstało sześć wersji próbnych tego tradycyjnego stroju –  koszt każdej z nich to 360,000 BTD (4,245 US$).

Po usłyszeniu tej wiadomości, Netizens Kaniz Binte Zaman napisał:

#Muslin powrócił. Wyrazy wdzięczności dla głównego naukowca #MonzurHossain i jego badaczy, których ciężka praca przyczyniła się do rewitalizacji muślinu. Tkanina została uznana 4-tym produktem z oznaczeniem geograficznym GI z Bangladeszu. Ożywienie produkcji muślinu było gorącym pragnieniem pani premier Sheikh Hasiny od roku 2014. pic.twitter.com/yGsFD6JBvT

— ????? ℬℯ??ℯ ????? (@KanizBenteZaman) 31 grudnia 2020

Badacz Ataur rahman kollol napisał na Tweeterze:

Po 170 latach naukowcom i badaczom udało się wskrzesić muślin z Dhaki. Dla ludzi z Bangladeszu muślin to nie tylko rodzaj tkaniny, to także część bogatego dziedzictwa kulturowego utraconego z powodu brytyjskiego wyzysku. pic.twitter.com/yfbaotRIHA

— Ataur rahman kollol (@MAR_kollol) 2 stycznia 2021

Muślin produkowany z tradycyjnej odmiany bawełny ma wejść na rynek komercyjny w ciągu najbliższych dwóch lat.

Rozpocznij dyskusję

Autorzy, proszę Zaloguj »

Wskazówki

  • Wszystkie komentarze są moderowane. Nie wysyłaj komentarza więcej niż raz, gdyż może to zostać zinterpretowane jako spam.
  • Prosimy, traktuj innych z szacunkiem. Komentarze nieprzywoite, obraźliwe lub atakujące inne osoby nie będą publikowane.