Bluza z tatarskim wzorem, zaprojektowana przez Tatarcha Casual. Zdjęcie autorstwa Elmiry Lyapiny, użyte za pozwoleniem.

Prawie cztery lata minęły od wejścia w życie dekretu prezydenckiego, ograniczającego naukę rdzennych języków w republikach narodowych Federacji Rosyjskiej. W 2017 roku parlament Republiki Tatarstanu uchylił obowiązkowe nauczanie języka tatarskiego w szkołach. Jak wpłynęło to na poczucie tożsamości narodowej Tatarów, żyjących w Rosji?

W lipcu 2017 roku podczas spotkania Rady ds. Stosunków Międzyetnicznych w sprawie wdrożenia rosyjskiej państwowej polityki narodowej prezydent Władimir Putin oświadczył, że w republikach narodowych, które wchodzą w skład Rosji, nie należy zmuszać dzieci do nauki języków rdzennych. W listopadzie tego samego roku parlament Tatarstanu uchylił obowiązkowe nauczanie języka tatarskiego w szkołach i zredukował godziny jego nauczania z 20 do 2 godzin tygodniowo. Co ciekawe ta decyzja narusza Konstytucję Federacji Rosyjskiej oraz rosyjskie ustawy federalne, które zapewniają równy status prawny językowi rosyjskiemu i tatarskiemu w Tatarstanie.

Tatarzy w Rosji od dawna odczuwają presję, związaną z ich tożsamością i używaniem języka rodzimego. A w tej sytuacji motywy polityczne wzięły górę nad porządkiem prawnym pomimo tego, że ustawodawstwo rosyjskie gwarantuje używanie i nauczanie języków mniejszości narodowych. Nowa polityka wydawała się niespójna z prawami mniejszości gwarantowanymi przez konstytucję. Decyzja o ograniczeniu przestrzeni dla języków mniejszościowych wskazywała na prymat jednej (dominującej) kultury narodowej i etnicznej, a niektórzy uważali, że prowadzi ona do zmniejszenia wielokulturowości kraju.

Tatarzy będący ludem turkijskim, wyznającym głównie islam są drugą największą grupą etniczną w Rosji, gdzie dominującym nośnikiem tożsamości narodowej jest prawosławie i pochodzenie słowiańskie. Są oni również największą społecznością turkijską w Federacji Rosyjskiej. W skład tej społeczności wchodzą Tatarzy zamieszkujący Republikę Tatarstanu (36%), a także Tatarzy nadwołżańscy, syberyjscy, astrachańscy, krymscy i inne mniejsze grupy. Według spisu ludności z 2010 roku liczba Tatarów w Rosji to około sześć milionów. Tatarzy szeroko rozproszeni po świecie czują szczególną więź z Tatarstanem, który reprezentuje ich naród, tożsamość i potrzeby.

Tatarstan wchodzi w skład Federacji Rosyjskiej i wraz z pozostałymi 21 republikami narodowymi jest równouprawnionym podmiotem państwa federalnego. Republiki narodowe w odróżnieniu od innych podmiotów federalnych—krajów, obwodów, miast — mają specjalny status prawny, prawo do posiadania własnej konstytucji, organów ustawodawczych, a nawet własnego prezydenta (w Tatarstanie). Ich specjalny status daje im również prawo do określania swoich języków narodowych na poziomie urzędowym obok języka państwowego — rosyjskiego.

Jednakże po inicjatywie prezydenckiej w 2017 roku i jej wdrożeniu, język tatarski, a co za tym idzie naród tatarski i sam Tatarstan, wydają się tracić swój status, co dla niektórych jest tragedią narodową. Prezydent Putin uważał, że nauka języka rodzimego powinna być dobrowolna. Według niego ,,zmuszanie osoby do nauki języka niebędącego jej ojczystym jest równie niedopuszczalne, co redukowanie poziomu i czasu nauczania języka rosyjskiego”1. Putin określił język rosyjski jako ,,naturalne ramy duchowe całego naszego wielonarodowego społeczeństwa”.

Pomimo sprzeciwu aktywistów i członków społeczeństwa, organizowania wieców protestacyjnych, a nawet złożeniu skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka na nową politykę językową, wielu nauczycieli tatarskiego straciło pracę zaraz po jej wprowadzeniu, a status tego języka pozostaje niepewny.

Wiele osób zszokowało również zamknięcie Ogólnotatarskiego Centrum Publicznego (Vsetatarskiy Obshestvenniy Centr). Stało się to po tym, jak prokuratura zażądała, aby ta najstarsza narodowa organizacja Tatarów została uznana za ekstremistyczną.

Odrodzenie zagrożonej kultury tatarskiej

Paradoksalnie zamieszanie wokół polityki językowej doprowadziło do odrodzenia kultury tatarskiej w Rosji. Młodsze pokolenie znalazło nowy kierunek dla własnej tożsamości, co doprowadziło do nowych osiągnięć i aktywności kulturalnej w Tatarstanie i poza nim. Obok święta narodowego Sabantuy, które obchodzi się we wszystkich miastach w Rosji, aby zaprezentować ich kulturę, Tatarzy na nowo odkryli i unowocześnili inne zapomniane tradycje i obyczaje.

Na przykład elementy tradycyjnego haftu stały się częścią nowoczesnych, stylowych ubrań, a kilka marek dodaje tradycyjne wzory na swetry czy casualowe sukienki. Czapka krymka stała się eleganckim dodatkiem w garderobie nowoczesnej kobiety. Tatarskie bazary i targi również się odradzają w ramach takich inicjatyw jak Bazar Pechen (Peçän bazarı), czyli targ siana w Kazaniu, stolicy Tatarstanu.

Bluza z tatarskimi wzorami zaprezentowana przez projektantkę Tatarcha Casual na jednym z tatarskich festiwali. Zdjęcie archiwalne autorstwa Elmiry Lyapiny, użyte za pozwoleniem.

Mówienie po tatarsku, noszenie tradycyjnych ubrań, granie tatarskiej muzyki, organizowanie różnych festiwali jest teraz uważane za prestiżowe. Tatarskie piosenki częściej goszczą na antenach federalnych kanałów medialnych, a młodzi artyści, tacy jak: Dina Garipova, Saida Mukhametzyanova, Elmira Kalimullina wystąpili we franczyzowym programie “The Voice” w rosyjskiej telewizji.

Tatarskie kino i festiwale filmowe również znalazły się w centrum uwagi. Utalentowany, młody tatarski reżyser Ilshat Rakhimbay opowiedział Global Voices o swoim postrzeganiu tego odrodzenia i wzrostu tatarskiej tożsamości narodowej w odpowiedzi na ograniczenia polityczne.

It is quite amazing, and yet not surprising at the same time. Indeed, [we have seen] the development of various Tatar cultural festivals, more performers of Tatar music or music in Tatar language, and more importantly—more acknowledgment and recognition not only from the public, but also from the authorities with a deeper level of consciousness. Deeper respect is shown for the language and culture, and there is no such dismissal as before—it is not only the stage culture, but that is also supported.

To dość niezwykłe, ale jednocześnie nie zaskakujące. Obserwujemy rozwój różnych tatarskich festiwali kulturowych, większą liczbę wykonawców tatarskiej muzyki lub muzyki w języku tatarskim oraz, co ważniejsze, większe uznanie i docenienie, nie tylko ze strony publiczności, ale i władz o głębszym poziomie świadomości. Jest głębszy szacunek dla języka i kultury, nie ma takiego lekceważenia, jak wcześniej — to nie tylko kultura sceniczna, choć i ona jest wspierana.

Zrzut ekranu z krótkiego filmu ‘Imagine’ (2017), reż. Ilshat Rakhimbay.

Filmy Ilshata Rakhimbaya są tworzone przez pryzmat ,,tatarskości”. Zapytany dlaczego tożsamość narodowa jest dla niego ważna jako twórcy filmów, odpowiedział:

It is just a code that is initially embedded in you, and through the language and culture, in which you grew up, you see the whole world. Through words, mother's language, a special relationship is formed with the world, earth, heaven, people, and the Almighty.

To kod od początku osadzony w tobie, a przez język i kulturę, w której dorastasz postrzegasz świat. Poprzez słowa, język ojczysty tworzy się szczególny związek ze światem, ziemią, niebem, ludźmi i Wszechmogącym.

W XIX wieku niemiecki filozof G. W. Hegel w swojej pracy “Philosophy of Right” (Filozofia Prawa) zaproponował drogę do organicznej wspólnoty: ,,Bądź osobą i szanuj innych jako osoby”. Podkreślił, że język jest kluczowym elementem tożsamości czy samostanowienia. Jeśli naród zostałby pozbawiony kluczowego elementu swojej tożsamości, wielonarodowa społeczność mogłaby utracić unikalne dziedzictwo kulturowe, które reprezentuje. Artysta może otrzymać miłość narodu, kiedy ten dostrzeże siebie w jego/jej sztuce, ale czy to uznanie tożsamości narodowej mniejszości wymaga szerszej akceptacji społecznej?