- Global Voices po polsku - https://pl.globalvoices.org -

Zmierzch języka oksytańskiego: nieudane inicjatywy kulturalne czy zaniedbanie przez państwo?

Kategorie: Europa Zachodnia, Francja, Autochtony, Język, Literatura, Media obywatelskie, Protesty, Rządy, Sztuka i kultura, Tożsamość etniczna i rasowa

Screen pochodzi z filmu na YouTube [1], wyjaśniającego historię i bieżący zasięg języka oksytańskiego.

Spośród dwudziestu tak zwanych języków regionalnych, których używa się we Francji metropolitalnej, sześć figuruje pod nazwą języków oksytańskich lub langwedockich [2]. Pomimo iż posługuje się nimi ponad pół miliona ludzi, jak również wspierają je akcje edukacyjne, medialne i kulturowe, Oksytania odnotowuje spadek liczby użytkowników tego języka. Kto ponosi za to odpowiedzialność?

Oksytania (przez lokalnych mieszkańców wymawiana jako „otsita”) zawdzięcza swoją nazwę podziałowi, jaki dokonał się w wywodzących się z łaciny językach romańskich. Podział ów oparty został na wymowie słowa „tak” („oui” we współczesnym francuskim) i wprowadził linię rozdzielającą kraj na dwie części. Stąd też na północy „tak” przybiera formę słowa „oïl [3]” podczas gdy na południu ten sam wyraz staje się „oc”, stanowiąc przyczynek do powstania terminu „langue d’oc [4]‘ et ‘Occitan”, którego używa się również do opisywania geograficznego i kulturowego obszaru Oksytanii, rozciągającej się w większej części południowej Francji.

Pierwsze dowody dotyczące istnienia pisanego języka oksytańskiego [5] pochodzą z dziesiątego wieku, zaś jako język literacki, prawny i mówiony [6] funkcjonował aż do wieku osiemnastego. Od dziewiętnastego stulecia forma języka staje się głównie mówiona, wciąż pozostając dominującym językiem ludności Oksytanii, której wielu przedstawicieli nie potrafi posługiwać się francuskim.

Kto dziś mówi językiem oksytańskim?

Liczba osób posługujących się językiem oksytańskim podlega różnym interpretacjom, odzwierciedlając różniące się między sobą definicje dotyczące nakazów i określeń użytkowania języka.

Obecne szacunki nie są jednoznaczne [7]: badanie językowe przeprowadzone w 2020 r. na próbie 8000 osób [8] z dużego obszaru Oksytanii przez Office de la langue occitane [9], organ publiczny utworzony w 2016 r. i obejmujący 22 departamenty (powiaty francuskie), wskazuje, że po oksytańsku mówi około 7 procent ludności. Oznacza to, że populacja posługująca się językiem oksytańskim wynosi ponad pół miliona [10] użytkowników.

Aktualnie wyróżnia się sześć głównych dialektów języka oksytańskiego, zależnych od regionów w których dominują: gaskoński [11], langwedocki [12], prowansalski [13], owerniacki [14], limuzyński [15] i wiwaroalpejski [16].   

Oprócz Francji, dwa inne kraje uznają język oksytański za ustawowy regionalny język urzędowy. Są to Hiszpania w regionie Val d’Aran [17] i Włochy w dolinie Valadas Occitanas [18], leżącej także w regionie Piemontu i Ligurii. Monaco odnotowuje, że 15 procent [19]jego obywateli również posługuje się oksytańskim. 

Przeciętny użytkownik języka oksytańskiego we Francji to 66-letni mężczyzna mieszkający na wsi i posługujący się wspomnianym językiem głównie w rodzinie oraz wśród przyjaciół i sąsiadów. Więcej szczegółów na ten temat można znaleźć w poniższym filmie zamieszczonym na serwisie YouTube:

Warto zauważyć, że prawdopodobnie nie zachowali się żadni jednojęzyczni użytkownicy języka oksytańskiego. Tych, którzy posługują się opisywanym językiem, można podzielić na dwie kategorie: osoby powyżej 60 roku życia, posługujące się oksytańskim wyniesionym z domu rodzinnego; oraz grupa mogąca nosić miano „Neo-Oksytańczyków”. Ci ostatni poznają język w szkołach średnich na terenie Oksytanii, przy czym ich rodzice i członkowie rodzin nie zawsze potrafią posługiwać się oksytańskim.

Jeśli chodzi o edukację szkolną, w Oksytanii znajduje się kilka szkół średnich zwanych Calandreta [20]. Oksytański oferowany jest również jako przedmiot fakultatywny [21] w innych placówkach szkolnych. Dodatkowo można go studiować na uniwersytetach [22], które stwarzają możliwość uzyskania wyższego stopnia naukowego w zakresie języka i kultury oksytańskiej. 

Na poziomie mediów znaleźć można, co następuje: posługujący się językiem oksytańskim kanał telewizyjny OcTele [23]; kilka stacji radiowych [24] używających zazwyczaj oksytańskiego, jak i francuskiego; szereg regionalnych stron informacyjnych [25] prowadzonych po oksytańsku. Rola mediów jest w tym przypadku nieoceniona [26] — uprawomocniają one język i przyczyniają się do przekazania go przyszłym pokoleniom poprzez zakotwiczenie we współczesności i kulturze cyfrowej.

Kultura natomiast nie tylko zachowuje dziedzictwo przeszłości, ale i pomaga utrzymać je ciągle przy życiu, unikając sprowadzenia języka do elementu folkloru czy eksponatu muzealnego. W tym kontekście świat oksytański ma przewagę kilku instytucji kulturalnych, które odgrywają ważną rolę w przywróceniu prestiżu językowi. Mowa tu zwłaszcza o akademiach literackich, takich jak: Akademia Igrzysk Kwietnych [27] i powstały w 1854 roku Związek Felibrów [28]; ale i o Permanentnym Kongresie Języka Oksytańskiego [29]; Biurze Języka Oksytańskiego czy oksytańskich wydawcach [30].

Niektóre z mediów i wspomnianych wyżej inicjatyw korzystają z finansowego wsparcia państwa, podczas gdy inne są prywatne i niezależne.

Język, który pozostaje zagrożony

Wszystkie powyższe inicjatywy wywierają pozytywny wpływ i świadczą o pewnym stopniu odnowy. Jeden fakt pozostaje jednakże niepodważalny: liczba osób posługujących się językiem oksytańskim ma tendencję spadkową [31]. Nie wydaje się jednak, by winę ponosił tu brak inicjatyw kulturalnych.

Zjawisko słabnącej pozycji języka związane jest w dużej mierze ze starzeniem się i zanikaniem pokolenia, które tradycyjnie posługuje się oksytańskim. Sprowadzanie problemu wyłącznie do demografii stanowi jednak znaczne uproszczenie.

Równie istotne są bowiem czynniki polityczne. Jeden z nich wiąże się z narzucaniem języka francuskiego, który przez trzy ostatnie stulecia mnożył argumenty prawne, mające przeciwdziałać zbyt rozległemu używaniu oksytańskiego. I tak już w 1802 roku [32] w szkołach publicznych zabroniono mówić jakimkolwiek innym językiem, niż francuski. Zakaz ten, wzmocniony później karami, utrzymywał się aż do lat pięćdziesiątych XX w., kiedy to powrócono do nauczania [33] niektórych języków regionalnych.

Debata jest ciągle w toku — świadczą o tym choćby ostatnie polemiki z tak zwaną ustawą Molac [34] z 2021 roku, która dotyczy „immersyjnego” (powiązanego wyłącznie z językami mniejszości) nauczania w szkołach publicznych. Państwo broni się przed nią zaciekle, powołując się na artykuł 2 Konstytucji [35], stanowiący że „językiem Republiki jest francuski”. 

Regionalne społeczności językowe i ich przedstawiciele — aktywiści, politycy i postaci ze świata kultury — na próżno odwołują się do Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych [36]. W chwili obecnej Paryż odmawia jej ratyfikacji, pomimo faktu, że Karta została przez Francję podpisana. Nawracające podejrzenia wobec języków regionalnych wyjaśniają trudności w promowaniu oksytańskiego wśród przedstawicieli młodszych generacji, co widać patrząc na szerszą skalę problemu.

Jak wyjaśnia w swoim artykule [37] z 2020 roku Jean-Christophe Dourdet, badacz języków oksytańskich:

The question of the revitalisation of languages is above all a sociolinguistic question. Rather than demand an official recognition of the languages, other “revitalisation” approaches seek to claim language rights for the speakers and speaker groups of these languages. This approach works only if there exists a sufficient language consciousness to underpin a group claim. In France, the speakers of the languages of France in general present only a very weak language consciousness, in view of the fact that they consider their idioms as “patois” in the sense of objects of low value. This idea is the fruit of decades of French language policies denying any language diversity to the benefit of French alone as the universal language of emancipation.

Kwestia rewitalizacji języków wynika przede wszystkim z socjolingwistyki. Zamiast żądać oficjalnego uznania języków, stosuje się inne podejścia „rewitalizacyjne”, skupiające się na ubieganiu się o prawa językowe dla indywidualnych i skupionych w grupach użytkowników języków. Podejście to działa wyłącznie wtedy, gdy istnieje wystarczająca świadomość językowa mogąca stanowić podstawę dla roszczeń. Wśród użytkowników języków mniejszości we Francji odnotowuje się jednak zupełnie słabą świadomość językową — przeważnie uważają oni swoją mowę za „gwarę” o niezbyt wysokiej wartości. Podobne myślenie wynika z wieloletniej polityki językowej Francji, odrzucającej jakąkolwiek różnorodność językową na rzecz francuskiego, jako uniwersalnego języka emancypacji.

Sytuacja może się więc rozwijać w kierunku ponownego uznania języka, jednak tylko w kontekście jednoznacznego poparcia politycznego, nie upatrującego zagrożenia w językach regionalnych. W tej kwestii Europejska karta bardzo jasno określa swoje założenia [38]:

The Charter is based on an approach that fully respects national sovereignty and territorial integrity. It does not conceive the relationship between official languages and regional or minority languages in terms of competition or antagonism. Development of the latter must not obstruct knowledge and promotion of the former. According to the Charter, each language has its rightful place.

Karta opiera się na stanowisku, które w pełni szanuje suwerenność narodową i integralność terytorialną. Nie postrzega przy tym relacji między językami oficjalnymi a regionalnymi i mniejszości w kategoriach konkurencji lub antagonizmu. Rozwój ostatnich nie może zakłócać znajomości i propagowania tych pierwszych. Karta zakłada, że każdy język ma należne mu miejsce.

James Costa, brytyjski badacz pracujący między innymi nad językiem oksytańskim i szkockim, przypomina że żądanie większej ilości praw dla języka oksytańskiego leży w otwartej, zwróconej w kierunku przyszłości [39] wizji. Całą sytuację podsumowuje słowami:

In that sense, language revitalisation isn’t about regenerating pre-existing groups, but about inventing new ones, on new terms, while drawing on a construction of those groups as timeless or ancient.

W tym sensie rewitalizacja języka nie polega na regenerowaniu wcześniej istniejących grup, ale na wymyślaniu grup nowych, opierających się na zmienionych zasadach, przy jednoczesnym czerpaniu z ich konstrukcji jako ponadczasowych lub minionych.