- Global Voices po polsku - https://pl.globalvoices.org -

Do kogo po sześciuset latach należy Ali Szer Nawoi — „ojciec literatury uzbeckiej”?

Kategorie: Azja Środkowa i Kaukaz, Afganistan, Uzbekistan, Film, Historia, Język, Literatura, Media obywatelskie, Sztuka i kultura, Tożsamość etniczna i rasowa

Stacja metro im. Ali Szer Nawoi'a w Taszkiencie udekorowana jest sztuką nawiązującą do kultury XV wieku, w którym żył poeta. Autor zdjęcia: Filip Noubel, użyto za zgodą.

9 lutego 2021 roku minęła 580-ta rocznica urodzin Ali Szer Nawoi'a [1] — XV-wiecznego poety, językoznawcy i myśliciela, który odegrał kluczową rolę w procesie budowania tożsamości narodowej Uzbekistanu.

Koncept narodów jest pojęciem relatywnie nowym dla Azji Środkowej — regionu, który przez stulecia kładł większy nacisk na religię, język i rozwinięte ośrodki miejskie. Ludzie identyfikowali się jako sunnici [2], szyici [3], żydzi [4] lub jako mieszkańcy pochodzący z koncentrujących siłę polityczną i militarną miast, takich jak: Buchara [5], Samarkanda [6], Kokand [7], Yining  [8]czy Kaszgar [9].

Również pod względem lingwistycznym Azja Środkowa była bardzo zróżnicowana. Języki wywodziły się główne z dwóch rodzin: perskiej [10] i turkijskiej [11], z czego perski uznawano za język dworu, literatury i filozofii. Jego wpływy przenikały jednak do języków turkijskich setkami wyrazów. Po dziś dzień wielu mieszkańców Azji Centralnej posługuje się równie płynnie tadżyckim [12] czy dari [13] — językami z irańskiej grupy [14] językowej — co uzbeckim [15], turkmeńskim [16] albo kirgijskim [17].

Ważnym językiem Azji Środkowej jest także arabski, który odegrał ogromną rolę w propagowaniu religii oraz szerzeniu edukacji i kultury. Język rosyjski zajął zaś miejsce języka kolonialnego XIX wieku.

Ciekawe zagadnienie stanowią języki turkijskie. Wiele z nich ewoluowało w odrębne języki nowożytne. Wymienić tu można choćby: karakałpacki [18], kazachski [19], kirgiski [17], tatarski [20], turkmeński [16], ujgurski [21], czy uzbecki [15]. Wszystkie one dzielą wspólny język literacki چغتای, zwany inaczej językiem czagatajskim [22] spisanym w alfabecie arabskim i używanym głównie między XV a XIX stuleciem.

Nawoi jako symbol języka uzbeckiego

Ali Szer Nawoi [1] był poetą i myślicielem, który po mistrzowsku posługiwał się językiem czagatajskim [22]. Język ów dał podwaliny dla współczesnego uzbeckiego [15] — zarówno w mowie, jak i w piśmie.

Nawoi [1], bardzo oględnie mówiąc, pochodził z terenów Azji Centralnej i przez całe swoje życie miał styczność z różnymi regionami, kulturami i językami. Urodził się w 1441 roku w mieście Herat [23] (dziś w Afganistanie), studiował w Meszhedzie [24] (Iran) i Samarkandzie [24] (Uzbekistan), by pod koniec życia wrócić do Heratu, gdzie został pochowany. Nawoi był człowiekiem renesansu — konstruował budynki, służył lokalnej władzy politycznej i pisał (głównie poezję) w trzech językach: czagatajskim [22], perskim i arabskim. Jednym z jego najsłynniejszych dzieł jest traktat Muhakamat al-Lughatayn [25] (znany w języku angielskim jako Judgment Between The Two Languages [Osąd między dwoma językami przyp. tł.]), w którym to porównywał język perski z turkijskim czagatajskim i dowodził, że ten ostatni ma wyższość.

W czasach Nawoi'a tego typu konkluzje nie były popularne. Wystarczy wspomnieć, że perski zajmował wówczas miejsce prestiżowego, dworskiego języka, czagatajski zaś nie mógł poszczycić się zbyt rozbudowaną liczbą dzieł pisanych. Niemniej jednak to właśnie teza o wyższości języka turkijskiego nad perskim rozsławiła imię Nawoi'a wśród państw świata tureckiego. Jego działalność doceniono zwłaszcza w Uzbekistanie, gdzie po dziś dzień określa się go mianem ojca literatury uzbeckiej.

Przyjęty przez Nawoi'a pseudonim literacki wywodzi się od słowa „navo”, czyli melodia [26]. Pojęcie to stanowiło ważną poetycką inspirację dla spisywanych przez pisarza ghazali [27]– krótkich wierszy inspirowanych obrazem sufizmu w muzułmańskim świecie. Warto w tym miejscu wspomnieć też o kolejnym dziele pisarza pt. „Xamsa” [pięciokrotność przyp. tłum]. Zbiór ów zawiera pięć poematów epickich, wśród których znaleźć można klasyczne historie miłosne, takie jak Farhad i Shirin [28] czy Layli i Majnun [29], oraz „Lison ut-Tayr” („Język ptaków”). Nawoi napisał też kilka traktatów mających pomóc innym poetom tworzyć w języku czagatajskim, co przyczyniłoby się do szerzenia tureckiego dziedzictwa.

W 1947 tadżycki reżyser Kamil Yarmatov nakręcił sowiecki film pod tytułem Алишер Навои” (Ali Szer Nawoi). Utwór ten, dostępny zarówno w języku uzbeckim jaki i rosyjskim, walnie przyczynił się do rozpropagowania wizerunku Nawoi'a jako postaci kluczowej w tworzeniu narodu o sowieckiej, aczkolwiek wciąż uzbeckiej tożsamości. Film zyskał status dzieła kultowego w Związku Radzieckim. W 21 minucie można usłyszeć, jak aktor grający poetę broni wagi „języka tureckiego, mogącego jednoczyć ludzi”: 

Do kogo należy Nawoi we współczesnym Uzbekistanie? 

Kiedy era sowiecka dobiegała końca, prezydentem Uzbekistanu został Islam Karimov [30]. Żelazne rządy tego polityka trwały aż do jego śmierci w 2016 roku. Dziś jednym w kluczowych priorytetów kraju jest odbudowa wizerunku, ze szczególnym uwzględnieniem potencjału turystycznego wzdłuż Jedwabnego Szlaku [31]. Obecny prezydent Uzbekistanu, Shavkat Mirziyoyev [32], chętnie korzysta z symboli narodowych by przedstawić swój kraj jako miejsce atrakcyjne zarówno z punktu widzenia turystycznego, jak i inwestycyjnego. Z tego też względu 580-tej rocznicy urodzin Nawoi'a poświęcono szczególną uwagę, a imprezy na cześć poety odbywały się nie tylko w Uzbekistanie, ale i poza jego granicami. Nie jest z resztą tak, że o pisarzu pamięta się wyłącznie od święta. Jego postać jest obecna na wielu pomnikach, a nazwisko noszą ulice, uniwersytet, stypendium, stacja metra i teatr [33] znajdujący się w stolicy kraju, Taszkencie [34]. Traktują o nim również niezliczone ilości książek i uczy się o nim w szkole.

 Poniższe wideo, oznaczone popularnym uzbeckim hashtagiem #navoiyiftixorim (co znaczy: #NawoiMojaDuma) ukazuje obrazy miejsc i zabytków powiązanych z poetą. Dodatkowo na ścieżce dźwiękowej filmu usłyszeć można odczyty jego utworów:

Powyższe obchody mają wydźwięk oficjalny  i — podobnie jak w okresie sowieckim — są w pełni kontrolowane przez rząd. Stąd też coraz częściej pojawiają się głosy wzywające do bardziej zróżnicowanych form upamiętniania Nawoi'a.

Jak wspomniał w wywiadzie dla Global Voices A’zam Obidov, taszkencki poeta, tłumacz i aktywista kultury, twórca inicjatywy UZLAB — Uzbekistan’s Literature and Art Bridge:

“В Узбекистане не существует хотя бы маленького международного фестиваля поэзии, международного фестиваля писателей. Мои многочисленные обращения о создании института Наваи за рубежом просто игнорируются. Нет прайвит-паблик партнершип в сфере искусства, культуры и литературы. Эти сферы, если хотят развиваться, должны быть независимыми, то есть полностью негосударственными, как в Европе. Для этого нужны нормальные законы. Например, если предприниматель, филантроп или какая-та организация поддерживает литературу или искусства, то, автоматически им предоставляется льгота по налогу. 

W Uzbekistanie nie ma małych międzynarodowych festiwali poezji czy pisarzy. Wiele próśb i wezwań, które wystosowywałem w celu utworzenia zagranicznego Instytutu Nawoi'a, było ignorowanych. Nie istnieje żadna prywatno-publiczna współpraca w obszarze sztuki, kultury i literatury. Jeśli te struktury trzeba zbudować, to muszą być one niezależne, czyli całkowicie poza sferą państwa, tak jak to ma miejsce w Europie czy USA. Aby do tego doszło potrzebujemy też normalnych przepisów. Jeśli, dajmy na to, przedsiębiorca, filantrop lub jakaś organizacja wspierają sztukę i literaturę, powinni automatycznie płacić obniżone podatki.

Obidov skarży się również, że choć dzieła Nawoi'a są dobrze znane rosyjskojęzycznym czytelnikom, bardzo niewiele [35] z nich przetłumaczonych zostało na język angielski. Aktywista wzywa więc rząd do skupienia się na tej kwestii i przeznaczenia na nią większej ilości funduszy. Aby pokazać wyrafinowanie i złożoność używanego przez Nawoi'a języka, sam przetłumaczył kilka jego utworów [36]. Ma przy tym nadzieję, że zainspiruje to innych tłumaczy do przekładania dzieł poety na własne języki.