Antropolog Lilia Moritz Schwarcz. Zdjęcie: Leonor Calasans/Uniwersytet São Paulo, użyte za zgodą.
Według danych statystycznych z 2018 roku, w Brazylii prawie 72% ofiar zabójstw jest ciemnoskóra. [1]W 2016 roku całkowita liczba ofiar śmiertelnych z użyciem przemocy wyniosła 61.283. [2] Ta oszałamiająca liczba odpowiada rocznej średniej liczbie zgonów w owładniętej wojną Syrii, podkreśla antropolog Lilia Moritz Schwarcz [3], aby zwrócić uwagę na kwestię rasizmu w jej kraju.
Moritz Schwarcz, profesor Uniwersytetu São Paulo i uczestniczka programu Global Scholar na Uniwersytecie Princeton, jest czołową brazylijską historyczką i antropolożką, powszechnie docenianą za ujawnienie spuścizny niewolniczej przeszłości Brazylii.
Jej obszerne dzieło to 808-stronicowa „biografia” Brazylii obejmująca 500 lat historii, którą napisała wspólnie z Heloisą Strarling, oraz popularny kanał YouTube [4], gdzie zgłębia się w najbardziej aktualne problemy kraju. Jej nowa książka poświęcona historycznym korzeniom brazylijskiego autorytaryzmu, ukaże się w maju 2019 roku.
Podczas gdy austriacki pisarz Stefan Zweig, [5] podróżując w 1936 roku po północno-wschodniej części kraju, podziwiał „rasową demokrację” w swoim eseju Brazylia: Ziemia przyszłości [6], Schwarcz pokazała, że rany niewolnictwa mające około 400 lat [7] nadal się nie wygoiły.
Ostatnie przypomnienie o problemie rasowym w Brazylii miało miejsce 14 lutego, kiedy to ochroniarz zabił nieuzbrojonego czarnoskórego nastolatka [8]w supermarkecie w Rio de Janeiro. Zdarzenie zostało nagrane telefonem komórkowym i szeroko rozpowszechnione w mediach społecznościowych.
Aby zrozumieć, jak rasizm został skonstruowany w Brazylii i jak pozostaje zakorzeniony w społeczeństwie, Global Voices przeprowadziło wywiad z Moritz Schwarcz przez telefon. Poniższy wywiad został nieznacznie zredagowany dla utrzymania zwięzłości i przejrzystości.
Global Voices: Jak tylko rozeszła się wiadomość o czarnoskórym nastolatku zamordowanym przez ochroniarza w supermarkecie, część społeczeństwa skarżyła się, że sprawa nie wywołała takiej samej reakcji, jak w przypadku, kiedy w grudniu pies został pobity na śmierć, również w supermarkecie. [9] Jak można to wyjaśnić?
Moritz Schwarcz: Está gerando, eu vi muita reação. Eu acho que o que explica a pouca reação por parte de alguns setores é isso que chamamos de racismo estrutural. A gente chama de racismo estrutural porque ele pode ser percebido na área da saúde, na área da educação, na área da moradia, do transporte, do lazer, nos índices de mortalidade. Um racismo que é de fato estrutural, ele é tão enraizado, que ele passa a ser naturalizado pela sociedade, no sentido de que a sociedade não se comove mais. Dito isso, acho que estamos mudando. Acho que não são mais tão invisíveis como eram.
Moritz Schwarcz: Widziałam wiele reakcji na to. Myślę, że tłumaczy to stłumioną reakcję niektórych grup społecznych, co jest objawem rasizmu strukturalnego. Nazywamy to rasizmem strukturalnym, ponieważ postrzegamy go w dziedzinach takich jak zdrowie publiczne, edukacja, miejsce zamieszkania, transport, wypoczynek a także w liczbie zgonów. Rasizm, który jest w rzeczywistości strukturalny, jest tak zakorzeniony, że społeczeństwo go znaturalizowało, w tym sensie, że nie jest poruszone [atakami rasistowskimi]. Ale myślę, że się zmieniamy. Myślę, że te kwestie nie są już tak niewidzialne, jak kiedyś.
GV: Ma Pani na myśli naturalizację w tym sensie, że społeczeństwo brazylijskie tworzy narrację, która usprawiedliwia przemoc wobec ofiar?
Moritz Schwarcz: Nós sabemos que temos índices de violência contra jovens negros nas periferias, como é o caso que vimos agora, de genocídio. Eu faço uma comparação em um livro que vou publicar em maio. Os índices de morte no Brasil são índices da guerra na Síria. O que é a invisibilidade? A população brasileira já pensa: olha, essa pessoa, com essa idade, com esse cabelo, com essa cor, já explica tudo. Não explica! É dessa maneira que a naturalização age. Você acha que é tão natural, que não é preciso nenhuma comoção mais forte. Esse é o lado perverso desse racismo estrutural.
Moritz Schwarcz: Wiemy, że mamy wskaźniki przemocy wobec młodych czarnoskórych ludzi mieszkających na obrzeżach miast porównywalne do ludobójstwa. Używam tego porównania w książce, która ukaże się w maju. Współcześnie liczba zgonów w Brazylii jest taka sama jak w Syrii w czasie wojny. Czym jest niewidzialność? [Występuje wtedy, gdy] Brazylijczycy myślą: spójrz, to młoda osoba, z takim typem włosów i kolorem skóry, więc rozumowanie jest oczywiste. Ale tak nie jest! Tak działa internalizacja. Myślisz, że to takie naturalne, [że czarnoskóry człowiek zostanie zamordowany], że nie ma potrzeby silniejszego wspołżycia. To najbardziej okrutne oblicze rasizmu strukturalnego.
GV: Po zamordowaniu Pedro Henrique (czarnoskórego nastolatka) wielu czarnoskórych Brazylijczyków, zaczęło mówić o tym, jak to jest żyć będąc ciągle podejrzanym. Czy nasze organy bezpieczeństwa zawsze miały taki stosunek do czarnoskórych ludzi?
Moritz Schwarcz: O Brasil foi o último país a abolir a escravidão nas Américas, depois de Estados Unidos, Cuba, e Porto Rico. Se pensarmos que recebemos quase metade dos africanos e africanas que saíram do seu continente de origem, se pensarmos que a escravidão estava tão disseminada que não havia território no Brasil onde não tivesse escravos, a gente vai pensando que um sistema que pressupõe a posse de uma pessoa por outra pessoa já produz uma sociedade muito violenta. Violenta por parte dos senhores, que compunham uma minoria que tinha de oprimir e controlar uma maioria, e também por parte dos escravizados e escravizadas. Desde a época da escravidão, o Estado criou aparatos de repressão às manifestações dessas populações. Nós sabemos que a polícia dá mais flagrantes em negros, quer dizer, as batidas se dão sobretudo com negros. Não vemos negros circularem em alguns espaços de sociabilidade brancos. Eles são abordados em shoppings. O fato de não repararmos que existem espaços de sociabilidade distintos, são facetas disso que chamamos de racismo estrutural.
Moritz Schwarcz: Brazylia była ostatnim krajem obu Ameryk, który zniósł niewolnictwo [w 1888 roku], po Stanach Zjednoczonych, Kubie i Portoryko. Jeśli zauważymy, że połowa Afrykańskich mężczyzn i kobiet została zabrana z ich pierwotnego kontynentu, jeśli zauważymy, że niewolnictwo było wtedy tak powszechne, że w Brazylii nie było ani jednego terytorium bez niewolników, zdamy sobie sprawę, że system w którym człowiek ma prawo do posiadania innego człowieka, sam w sobie wytworzy bardzo brutalne społeczeństwo. Brutalność pochodzi od właścicieli niewolników, mniejszości która prześladowała i kontrolowała większość oraz ze strony zniewolonych ludzi. Od czasów niewolnictwa, państwo wypracowało narzędzia pozwalające tłumić ruchy oporu. Wiemy, że policja jest bardziej skłonna aresztować czarnoskórych obywateli. Nie widzimy czarnych ludzi w miejscach przeznaczonych dla białych. Czarnoskórzy ludzie są zatrzymywani i przeszukiwani w centrach handlowych. Fakt, że my biali nie dostrzegamy istnienia różnych środowisk społecznych, jest aspektem tego co nazywamy rasizmem strukturalnym.
GV: Co wyróżnia rasizm, jakiego doświadcza się w Brazylii?
Moritz Schwarcz: O fato de o Brasil ter convivido por tantos anos com um sistema que foi abolido com uma lei curta e conservadora, que não previu a inclusão [dos negros libertados]. Isso criou uma espécie de racismo à brasileira que, todos os racismos são ruins, mas o nosso acomoda a ideia de inclusão cultural com absoluta exclusão social. Isso também fez com que os brasileiros dissessem, durante muito tempo, que aqui não havia preconceito, que vivíamos em uma espécie de democracia racial, quando acontecia o oposto. Esse tipo de preconceito retroativo produz mais dificuldades no que se refere à construção de movimentos sociais, de inclusão, de sociedade, porque se supõe que não existe o preconceito.
Moritz Schwarcz: Fakt, że Brazylia przez tyle lat miała system, który został zniesiony przy pomocy tak zwięzłego i konserwatywnego prawa, nieprzewidującego integracji społecznej [czarnoskórych ludzi] stworzył rodzaj rasizmu, który jest charakterystyczny dla Brazylii. Wszystkie odłamy rasizmu są okropne, ale nasz opiera się na idei integracji kulturowej z całkowitym wykluczeniem społecznym. Doprowadziło to wielu Brazylijczyków do tego, że przez bardzo długi czas uważali oni, że nie było tu żadnych uprzedzeń, że żyliśmy w warunkach swoistej demokracji rasowej, kiedy działo się dokładnie odwrotnie. Tego rodzaju zaprzeczenie utrudnia budowanie ruchów społecznych na rzecz integracji, ponieważ rzekomo nie ma żadnych uprzedzeń.
GV: Wkraczamy teraz w nowy kontekst z nowym rządem, który proponuje pakiet ustaw dotyczących zwalczania przestępczości co według ekspertów pozwoli władzom jeszcze gorzej traktować niektóre społeczności. Z drugiej strony rząd popiera retorykę „wszyscy jesteśmy równi”.
Moritz Schwarcz: Essa ideia da igualdade universal só existe se partisse do mesmo patamar. O que não existe. É preciso que existam políticas de ação afirmativa, que não são para sempre, mas a ideia é que é preciso desigualar para depois igualar. Como é que em um país que é campeão em desigualdade social, em concentração de renda, de terra, como você transporta um conceito se a situação é absolutamente distinta? O Brasil entrou tarde na discussão dos direitos civis, no final dos anos 1970, começo dos anos 1980, graças ao ativismo negro, indígena, das mulheres, das mulheres negras, que mostram que é balela legislar igualdade em um país tão desigual quanto o Brasil.
Moritz Schwarcz: Ta idea powszechnej równości jest prawdziwa tylko wtedy, gdy wszyscy zaczęli na tym samym poziomie. Ale ona nie istnieje. Konieczna jest polityka pozytywnego działania, która nie ma trwać wiecznie, ale musimy traktować rzeczy nierównomiernie, zanim będziemy mogli traktować je jednakowo. Jak można wprowadzić taką koncepcję w kraju, który jest pionierem jeżeli chodzi o nierówności społeczne, koncentrację gruntów i dochodów? Brazylia dołączyła do debaty na temat praw obywatelskich bardzo późno, pod koniec lat siedemdziesiątych, na początku lat osiemdziesiątych, dzięki czarnoskórym, rdzennym mieszkańcom, kobietom i czarnoskórym kobietom aktywistkom, którzy pokazali, że głupio jest ustanawiać przepisy dotyczące równości w tak nierównym kraju jakim jest Brazylia.
GV: A jak Pani postrzega te kwestie w świetle rządowego programu poświęconego walce z przestępczością?
Moritz Schwarcz: O país é muito violento, não só contra negros, mas que pratica feminicídio, campeão em estupros. É um país onde a violência se apresenta de uma forma disseminada. Acho que esse foi um governo eleito em cima do clamor correto dos brasileiros por mais segurança, por menos violência. Se de um lado é preciso isso, é preciso tomar muito cuidado com o tipo de medida que vai se estabelecer. Eu não sou especialista nessa área, mas a ideia da livre defesa, em um país como o nosso, num país em que um dos grandes medos da população é a polícia, segundo pesquisa recente, que tem números da população encarcerada imensos, não se pode legislar sobre a violência sem pensar com que país você está lidando.
Moritz Schwarcz: Brazylia jest krajem bardzo brutalnym i nie tylko wobec czarnoskórych, ale również przoduje jeżeli chodzi o kobietobójstwa i gwałty. To kraj, w którym przemoc jest powszechna. Myślę, że ten rząd został wybrany na podstawie uzasadnionego dążenia do większego bezpieczeństwa, mniejszej przemocy. Potrzebne są nam wnioski określające poziom przemocy, jaki mamy obecnie, aby Brazylijczycy mogli bezpiecznie wychodzić na ulice. Jednak najważniejsze jest, aby uważać na to, jaką strategię polityczną przyjmiemy. Nie jestem ekspertem w tej dziedzinie, ale idea wolnej samoobrony, w kraju takim jak nasz, w kraju, w którym jak pokazują ostatnie badania ludność głęboko obawia się policji, w kraju, który ma ogromną liczbę uwięzionych ludzi, nie można stanowić prawa dotyczącego przemocy bez uwzględnienia rodzaju państwa, z jakim ma się do czynienia.
GV: Czy istnieje sposób, w jaki możemy zmienić sposób postrzegania czarnoskórych przez Brazylijczyków?
Moritz Schwarcz: Claro que tem que ser respeitado o lugar de fala, mas acho que a sociedade brasileira também precisa de grupos brancos contra o racismo, porque é uma questão da vida brasileira. Transformar esses episódios em episódios politicamente relevantes é um papel que cabe a todos nós. Evitar que eles caiam no véu do obscurecimento, de uma sociedade que costuma baixar o véu sob essas questões. Acho que esse é um papel de todos nós.
Moritz Schwarcz: Oczywiście musimy szanować miejsce, z którego każdy przemawia, ale myślę, że społeczeństwo brazylijskie potrzebuje również, aby białe grupy zajęły stanowisko przeciwko rasizmowi, ponieważ jest to kwestia dotycząca brazylijskiego życia. Przekształcenie tych zdarzeń w epizody istotne politycznie jest czymś, co wszyscy powinniśmy zrobić. Jako społeczeństwo, które zazwyczaj tuszuje te kwestie [musimy] uchronić te wydarzenia od pogrążenia ich w zapomnieniu. Myślę, że jest to rola, którą wszyscy musimy odegrać.
GV: Czy możemy to zrobić w związku ze śmiercią Pedro Henrique [8]?
Moritz Schwarcz: Eu penso que sim, penso que estamos conseguindo finalmente dar visibilidade a esse problema. Penso que não existe sociedade democrática com racismo. O racismo é uma trava à nossa República, uma trava forte. Quanto mais a população brasileira, de forma geral, reagir a esses episódios de violência, quanto mais politizar esses crimes, melhor para todos nós.
Moritz Schwarcz: Wydaje mi się, że tak, myślę, że w końcu zaczynamy dostrzegać ten problem. Uważam, że kiedy pojawia się rasizm nie ma demokratycznego społeczeństwa. Rasizm to kajdany powstrzymujące naszą Republikę i są to bardzo mocne kajdany. Im bardziej ludność Brazylii reaguje na akty przemocy, tym lepiej dla nas wszystkich.