Ilustracja pochodzi z raportu oceny wiarygodności „IQ jest w porządku, ale standardy dziennikarskie na niskim poziomie [1]” — za Crithink.mk. CC BY.
Ten artykuł opiera się na dwóch innych tekstach — pierwszy pochodzi ze strony CriThink.mk [1], drugi — z Meta.mk News Agency [2], które są projektem fundacji Metamorphosis Foundation.
2 lipca 2019 roku portal internetowy Fokus opublikował artykuł zatytułowany „Średni wskaźnik IQ Macedonii wynosi 82 i jest najniższy w regionie” [3]. Zilustrowano go kolorową mapą, przedstawiającą ranking najinteligentniejszych krajów, w którym jako podstawę przyjęto średni wskaźnik IQ ich obywateli. Na czoło klasyfikacji wysunęły się kraje Zachodniej Europy, Północnej Ameryki i Azji Wschodniej. W ciągu tygodnia artykuł zebrał około 3500 reakcji na Facebooku.
Jako jedno z głównych źródeł artykuł podaje książkę „The Intelligence of Nations” („Inteligencja narodów”) autorstwa Richarda Lynna i Davida Beckera, opublikowaną przez Ulster Institute for Social Research [4], północnoirlandzki think-tank kierowany przez Lynna. Artykuł z Fokus nie przytacza jednak kontekstu, który w przypadku tego źródła jest kluczowy.
Richard Lynn to bardzo kontrowersyjna postać, a jego badania są nieustannie krytykowane przez środowisko naukowe, które zarzuca mu brak naukowej precyzji, przedstawianie fałszywych informacji oraz promowanie rasistowskiego programu politycznego. W kwietniu 2018 roku Ulster University pozbawił [5] Lynna tytułu emerytowanego profesora psychologii po tym, jak stwierdzono [6], że opowiada się za „poglądami rasistowskimi i seksistowskimi”.
Think tank Lynna, niebędący częścią Ulster University, publikuje również w czasopiśmie „Mankind Quarterly”, który propaguje różne teorie rasistowskie, odrzucane przez szerszą naukową społeczność. Ponadto Lynn regularnie współpracuje ze skrajnie prawicowymi wydawnictwami, takimi jak Right NOW! oraz VDARE, oraz jest często chwalony przez działaczy skrajnej prawicy [7] z całego świata.
Według zwalczającego dezinformację artykułu [2] Meta.mk w ostatnich tygodniach publikacja w The Focus spowodowała międzynarodową falę dezinformacji. Niedługo po publikacji, artykuł był często plagiatowany (kopiowany z minimalnymi w tekście i bez wzmianki o autorze) przez kilka portali informacyjnych z Macedonii Północnej, w tym przez stronę internetową Lider, będącą częścią grupy prawicowych wydawnictw należących do Węgrów [8], którzy mają powiązania z reżimem Victora Orbana.
Artykuł The Lider, zatytułowany „Najniższe w regionie: Narodowe IQ Macedonii wynosi 82 [9]”, został zacytowany jako źródło na serbskim portalu z aktualnościami Kurir w artykule „MACEDOŃCZYKOM NIE SPODOBA SIĘ TO BADANIE: Mają najniższe IQ w regionie, tutaj przeczytasz, kto jest najinteligentniejszy!” [10]. Następnego dnia w Północnej Macedonii strona-siostra z aktualnościami Sloboden Peèat (obie należą do serbskiej grupy Adria Media Group), opublikowała dosłowne tłumaczenie tego tekstu w języku macedońskim [11], wzmacniając widoczność rasistowskich idei.
Wspierany przez UE projekt promujący umiejętność korzystania z mediów Critical Thinking for Mediawise Citizens – CriThink zweryfikował artykuł [1] z Fokusa, kontekstualizując jego źródła i stawiając pytania o standardy dziennikarskie bałkańskich mediów. Dziennikarka Jugoslava Dukovska, która podpisała raport, wypowiedziała się: „Te media prawie nigdy nie podają źródeł rzekomych badań i nie próbują sprawdzić ich wiarygodności. Zamiast tego wykorzystują ich potencjalną sensacyjność”.
Nie po raz pierwszy
[12]Zrzut ekranu przedstawiający artykuł [3] z Fokusa z mapą odzwierciedlającą światopogląd białych suprematystów.
Nie po raz pierwszy macedońskie lub bałkańskie media przytaczają idee Richarda Lynna jako fakt naukowy.
W 2014 roku portale z regionu opublikowały artykuł, w którym twierdzono, że średnie IQ w Północnej Macedonii wynosi 91, więc jest niższe niż w większości krajów Zachodniej Europy, lecz wyższe od średniej w Albanii, Czarnogórze i Serbii. Publikacja została oparta o post z czeskiego bloga [13], w którym cytowano jedną z książek Richarda Lynna: „Intelligence: A Unifying Construct for the Social Sciences” („Inteligencja: Konstrukt jednoczący nauki społeczne”), napisaną wspólnie z fińskim pisarzem Tatu Vanhanenem, w której również głoszono rasistowskie teorie dotyczące inteligencji.
W tym samym czasie chorwacka strona internetowa Index.hr opublikowała wiadomość zatytułowaną: „Ta mapa pokazuje średnią inteligencję narodów w Europie” [14]. Chwilę później macedońska strona MKD podchwyciła temat i opublikowała artykuł pt. „Macedończycy to jeden z głupszych narodów w Europie [15]” [14].
W 2015 roku dziesiątki macedońskich portali opublikowało podobne wiadomości o rzekomo najmądrzejszych i najgłupszych ludziach na Bałkanach. Owe artykuły wciąż można przeczytać [16].
Jedynie kilku profesjonalnych dziennikarzy [17] i naukowców [18] zakwestionowało wiarygodność viralowych artykułów. Do tej pory żadna ze stron nie wycofała artykułu ani nie zamieściła publikacji z poprawkami.
Raniące stereotypy
Na Bałkanach stereotypy dotyczące różnych społeczności etnicznych są stare jak świat. Według ludowych opowieści [19] ze środkowej północnej Macedonii z XIX wieku Szopi — lud, którzy mieszkał na terenie dzisiejszego regionu przygranicznym między Bułgarią, Serbią i Macedonią Północną — uważali, że morze jest ogromną zupą rybną i że gdy dotarli do jego brzegu, wyjęli łyżki, by je zjeść. Później, w dawnej Jugosławii [20], to Bośniacy byli obiektem wielu żartów [21].
Cykliczne rozprzestrzenianie się pseudonaukowych teorii głoszących, że poziom IQ jest zależny od rasy lub pochodzenia etnicznego, wpisuje się oraz wzmacnia istniejące już w regionie stereotypy — nic dziwnego, że wzbudzają duże zainteresowanie w mediach społecznościowych. Dla mediów publikujących dezinformację generuje to więcej kliknięć, napędzając jednocześnie niechęć, dyskryminację i nienawiść.
Naukowcy dawno odrzucili teorie, które łączą inteligencję z pochodzeniem etnicznym bądź narodowym. Sama inteligencja jest złożoną koncepcją, którą zazwyczaj bada się, biorąc pod uwagę wzajemne oddziaływanie natury i wychowania [22]. Wiele badań pokazało [23], że środowisko socjoekonomiczne, poziom wykształcenia opiekunów, a także stan zdrowia i żywienie odgrywają swoją rolę.
Pomimo wszystkich dowodów naukowych przeczących tym teoriom, biali suprematyści w Stanach Zjednoczonych i Europie systematycznie opowiadają się za poglądem, że inteligencja jest przede wszystkim wynikiem cech genetycznych, zwykle utrzymując, że wąski podzbiór białych ludzi jest genetycznie lepszy.
Jak na ironię, bałkańscy nacjonaliści, którzy postrzegają prawicowych ekstremistów z Europy i Stanów Zjednoczonych jako swoich sojuszników [24], nie dostrzegają (lub wolą ignorować) fakt, że pseudonaukowe teorie zwykle klasyfikują ich własne grupy etniczne niżej niż krajów zachodnich.