Zrzut ekranu z wersji online filmu dokumentalnego „The Road of No Return?” [Droga bez powrotu?] zrealizowanego przez Center for Democratic Transition (CDT) z Czarnogóry.

Film dokumentalny „The Road of No Return?” porusza temat Czarnogóry i mieszkańców Bałkanów, którzy wrócili do krajów pochodzenia i mierzą się z wyrokami, które są pokłosiem udziału w zagranicznych wojnach, np. w Syrii albo na Ukrainie.

Film, który został wyprodukowany przez Center for Democratic Transition (CDT), organizację pozarządową, został udostępniony online na początku listopada 2017 roku, przez co stał się bardziej dostępny. Dodano też angielskie napisy. Dokument przedstawia życie bojowników ISIS po powrocie do Czarnogóry oraz rolę instytucji państwowych w procesie zapobiegania radykalizacji:

W Czarnogórze, kraju zamieszkałym przez 623 000 osób, 20 jest znanych z uczestnictwa w konfliktach w Syrii, Iraku i na Ukrainie. Oficjalne obliczenia dokładnej liczby powracających bojowników nie istnieją, jednak badania prowadzone w tym kierunku potwierdzają, że co najmniej kilku z nich wróciło do domów. Raport Unii Europejskiej na temat Czarnogóry, sporządzony w 2016 roku, podaje:

Institutional awareness needs to be increased to monitor possible terrorist threats, including radicalised Montenegrin nationals returning from battlefields. There is evidence of approximately 20 nationals on the battlefield in Syria since the beginning of the conflict, of which five reportedly died. Preventive activities in this area need to be strengthened and anti-radicalisation measures implemented. A track record in the area of preventing terrorism financing needs to be developed.

Należy zwiększyć świadomość instytucjonalną w kierunku monitorowania potencjalnych zagrożeń terrorystycznych oraz w celu obserwowania zradykalizowanych obywateli Czarnogóry, którzy powracają z frontów. Istnieją dowody, że około 20 bojowników z Czarnogóry uczestniczyło od początku w konflikcie w Syrii, z czego 5 z nich nie żyje. Należy wzmocnić działania prewencyjne w tym obszarze i wdrożyć środki antyradiacyjne. Sytuację należy monitorować oraz rozwinąć działania zapobiegające finansowaniu terroryzmu.

Podobnie jak pozostałe państwa bałkańskie, Czarnogóra przyjęła nowe prawo, które przewiduje karę za „przyłączenie lub wzięcie udziału” w operacjach zagranicznych wojsk, policji, grupach paramilitarnych albo przestępstwach kryminalnych. Karą jest umieszczenie w więzieniu na okres od 6 miesięcy do 10 lat. Jednak tylko dwóm osobom został wytoczony proces w sprawie radykalizacji, rekrutowania, wspierania i sponsorowania działań terrorystycznych w Syrii i na Ukrainie.

Film pokazuje motywy działania chrześcijańskich ortodoksów i sunnickich muzułmanów. Powtarzającym się motywem jest szlachetna idea obrony „uciemiężonych braci” w dalekich krajach. To stwierdzenie kontrastuje z oświadczeniem lokalnych autorytetów religijnych, którzy stanowczo potępiają wszystkie zbrodnie popełnione w imię religii albo z pobudek „patriotycznych”.

Film prezentuje wywiady z działaczami społeczeństwa obywatelskiego, analitykami i psychologami, wskazując na różne sposoby postrzegania bojowników na froncie, które są zależne od wyznawanej religii opiniujących. „The Road of No Return?” kładzie nacisk na inne aspekty życia, np. sytuację rodzinną, zdrowie psychiczne oraz osobistą sytuację ekonomiczną. Według filmu, wskazane czynniki przyczyniają się do podjęcia decyzji o uczestnictwie w walkach, a ludzie decydujący się na ten krok nazywają go „heroicznym”. Poczucie honoru, odwaga i rycerskość stanowią część tożsamości Czarnogórców. Psychologowie zauważają też, że udział w wojnie jest kuszący dla osób podatnych na przemoc, którzy mogli jej doświadczyć we wcześniejszych etapach życia, wywołując traumę.

Oficjalne dokumenty Czarnogóry pokazują, że bojownicy powracający z zagranicznych frontów są uznawani za zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego i społecznego. Jednak instytucje państwowe nie stworzyły dotąd programu deradykalizacji przeznaczonego dla bojowników, którzy wyszli z wiezienia.

Agencje bezpieczeństwa często zbierają dane na temat powracających zza granicy bojowników i śledzą ich aktywność. Pozostałe instytucje nie wdrożyły dotąd programów wsparcia dla rodzin i dzieci bojowników oraz nie zapobiegają radykalizacji:

Kakva je uloga zajednice u borbi protiv nasilnog ekstremizma? #politikaCG pic.twitter.com/0CdGSuwu3f

— CDT_CrnaGora (@CDT_CrnaGora) October 31, 2017

Jaka jest rola społeczeństwa w walce przeciwko brutalnemu ekstremizmowi? #PoliticsMN [polityka Czarnogóry] pic.twitter.com/0CdGSuwu3f

24 października 2017 roku, „The Road of No Return?” zadebiutował w telewizji państwowej na kanale TV Vijesti. Pokaz filmu został też zorganizowany w stolicy Czarnogóry, Podgoricy, 31 października. Celem projekcji było wywołanie publicznej debaty oraz pobudzenie głównych polityków kraju do zajęcia się problemem radykalizacji i powrotu z frontów.

Podczas premiery CDT na bieżąco umieszczała tweety uczestników pokazu używając hasztaga #PolitikaCG [#polityka Czarnogóry], począwszy od komentarza Ministra Spraw Wewnętrznych Czarnogóry, Melvudina Nuhodžicia, a także znawców innych dziedzin życia, np. działaczy organizacji społecznych:

Nuhodžić: Nasilni ekstremizam je složeni fenomen i predstavlja izazov koji zahtijeva udružene napore svih nas #politikaCG

— CDT_CrnaGora (@CDT_CrnaGora) October 31, 2017

Nuhodžić: Ekstremizm jest skomplikowanym zjawiskiem i stanowi wyzwanie wymagające wspólnych wysiłków nas wszystkich. #PoliticsMN [#polityka Czarnogóry]

Elvira Hadžibegović-Bubanja @ForumMNE: Mladi misle da se opravdava nasilje kada je u pitanju odbrana vjere

— CDT_CrnaGora (@CDT_CrnaGora) October 31, 2017

Elvira Hadžibegović-Bubanja z Forum MNE: Młodzi ludzie myślą, że użycie siły w obronie religii jest usprawiedliwione.

Zuković @Ainicijativa Internet igra ključnu ulogu u širenju radikalnih ideja. Koristi se za pridobijanje novih sljedbenika…

— CDT_CrnaGora (@CDT_CrnaGora) October 31, 2017

Aner Zuković z Atlantic Initiative [bośniacka organizacja pozarządowa]: Internet odgrywa kluczową rolę w rozprzestrzenianiu się radykalnych idei. Używa się go, by rekrutować nowych bojowników…

Chociaż na najwyższym szczeblu władzy istnieje chęć aby zwiększyć rolę społeczeństwa w walce z brutalnym ekstremizmem, Czarnogóra dopiero zaczyna ustanawiać taki system. Poza więzieniem i inwigilacją, powracający zza granicy bojownicy i ich rodziny są pozostawieni sami sobie w kwestiach ponownej integracji ze społeczeństwem Czarnogóry.

Minister Nuhodžić ogłosił utworzenie krajowej platformy ds. przeciwdziałania brutalnemu ekstremizmowi. Jednak wiele instytucji wciąż nie ma świadomości swojej roli w projekcie. Społeczeństwo obywatelskie musi stać się prekursorem empatii aby skutecznie zapobiec rozprzestrzenianiu się radykalnych idei w Internecie, mediach i pomóc byłym bojownikom w ponownym ustanowieniu ich systemów wartości.