Marvel spotyka orisza: brazylijski artysta przemienia afrykańskie bóstwa w superbohaterów

Pomyślcie o Avengersach, amerykańskiej serii komiksów od Marvela o bandzie superbohaterów, którzy połączyli siły, by obronić świat przed złem. A teraz wyobraźcie sobie scenariusz, w którym w latach 60. twórcy serii, Jack Kirby i Stan Lee, znajdują inspirację w mitologii Jorubów. Zamiast Iron Mana mielibyśmy wojownika Oxaguiã. Nordyckiego boga Thora, niebieskookiego blondyna, zastąpiłby równie silny, czarnoskóry Xangô, bóg sprawiedliwości — tak się składa, że on również dzierży młot. Ant-Man, kontrolujący owady, ustąpiłby miejsca Ossainowi, królowi lasu, czarownikowi i znawcy tajemnic roślin. A kim jest Kapitan Ameryka w porównaniu z Ogumem, uzbrojonym w miecz i zawsze gotowym do walki?

Na podstawie takiej właśnie wizji 30-letni brazylijski artysta Hugo Canuto ^[1] w sierpniu 2016 roku przerobił klasyczną okładkę Avengersów #4, zastępując słynnych bohaterów oriszami (ang. Orishas, port. Orixás), bóstwami współczesnych afro-brazylijskich religii, których korzeni należy szukać w Nigerii i Beninie. Hugo jest oddanym fanem Marvela i komiksów w ogóle. Pochodzi z miasta Salvador, gdzie mieszka jedna z najliczniejszych afro-brazylijskich populacji w kraju.

Canuto zatytułował swoją pracę The Orixás, celowo mieszając portugalski z angielskim. W dzień po tym, jak Jack Kirby skończyłby 99 lat, gdyby jeszcze żył, opublikował swój hołd ^[2] na Facebooku.

Po pozytywnych reakcjach przyjaciół (nie ukrywam, że Hugo jest również moim przyjacielem), stworzył kolejną okładkę komiksową The Orixás, tym razem z bogiem Xangô w roli głównej.

„I wtedy się zaczęło. Skontaktowało się ze mną wiele osób, zachwyconych pomysłem wprowadzenia tych postaci do świata komiksu”, powiedział Hugo w wywiadzie dla Global Voices. W listopadzie postanowił spróbować szczęścia w kampanii crowdfundingowej ^[3], mając nadzieję zebrać 12 tys. reali brazylijskich (4 tys. dolarów amerykańskich) na wydanie dwóch komiksów z serii zatytułowanej Opowieści z Òrun Àiyé, co w języku joruba oznacza niebo i ziemię.

Pomysł na mashup estetyki pop amerykańskiego komiksu z afrykańską mitologią zyskał ogromną popularność, dzięki czemu zakładana kwota została zebrana w tydzień. Z budżetem przekraczającym jego oczekiwania, Hugo, absolwent architektury, który w 2015 r. porzucił stałą państwową posadę, by realizować swoją komiksową pasję, musiał szybko zastanowić się, jak może rozszerzyć projekt. Zaprosił do współpracy dwóch komiksowych weteranów, Marcela Kinę i Pedra Minho. Zespół zajął się poprawą jakości materiału, zwiększeniem liczby stron i ostatecznym szlifem, a także sposobami na lepsze nagradzanie lojalności fanów.

Do dzisiaj w kampanii zebrano ponad 40 tys. reali (12 tys. dolarów). Podczas gdy plakaty, każdy z innym bóstwem, sprzedają się jak świeże bułeczki ^[4], z tych pieniędzy zostanie sfinansowana publikacja dwóch 90-stronicowych albumów komiksowych, z których każdy oparty będzie na innej historii inspirowanej Itan — zbiorem mitów, opowieści i pieśni o oriszach.

Jak mówi Hugo, wszystko zostanie wydane niezależnie, jak dotąd bez udziału dużych wydawnictw.

Avengersi ze stanu Bahia

Brazylia była w centrum transatlantyckiego handlu niewolnikami, zdominowanego przez Portugalczyków, zarówno przed, jak i po uzyskaniu przez nią niepodległości w 1822 roku. Sam stan Bahia, gdzie w roku 1500 po raz pierwszy wylądowali portugalscy osadnicy, przyjął ponad 1,3 mln niewolników, sprowadzonych głównie z Afryki środkowo-zachodniej oraz z Zatoki Beninu.

Ich rytuały i wierzenia przetrwały 300 lat przymusowej pracy i nieprawdopodobnej przemocy. Wierzenia te przejawiają się dzisiaj we współczesnych religiach afro-brazylijskich, takich jak candomblé i umbanda, łączących w sobie tradycje różnych afrykańskich grup etnicznych, przede wszystkim Jorubów, ale też Fonów i Bantu.

„Dla nas, mieszkańców stanu Bahia, afrykańskie wpływy na naszą kulturę sięgają poza religię. Są widoczne w naszych zwyczajach, mowie, jedzeniu. Są częścią naszej tożsamości”, mówi Hugo. „Właśnie dlatego tak bardzo chciałem stworzyć historię inspirowaną kulturą afro-brazylijską”, dodaje.

Jednak mimo zakorzenienia w kulturze stanu Bahia, religie afro-brazylijskie wciąż są niezrozumiałe dla większości brazylijskiej populacji. Często dochodzi do ich stygmatyzacji, a nawet prześladowań ze strony radykalnych ewangelików ^[5].

Dla Hugo istotnym celem projektu jest uczczenie tych religijnych opowieści, które, mimo upływu czasu i znacznej odległości, stały się tak ważną częścią brazylijskiej kultury:

Acredito que é necessário valorizar um dos pilares do Brasil, que infelizmente ainda sofre com discriminação e preconceitos. Acredito que o público entendeu essa ideia, pois temos muitos depoimentos de professores que falaram sobre o tema levando as artes para seus alunos, ou brasileiros vivendo no exterior que desejam apresentar esse aspecto do país. Sejam eles adeptos ou não das religiões de matrizes africanas, há um interesse imenso.

Uważam, że konieczne jest uhonorowanie jednego z filarów Brazylii, który niestety cierpi wskutek uprzedzeń i dyskryminacji. Wierzę, że publiczność zrozumiała to przesłanie, ponieważ odezwało się do nas wielu profesorów, którzy wypowiadali się na ten temat i chcą przybliżyć naszą sztukę swoim studentom, a także Brazylijczyków mieszkających zagranicą, którzy chcą pokazać ten aspekt naszej kultury innym. Zainteresowanie jest ogromne, również wśród tych, którzy nie praktykują afrykańskich religii.

Afrykańskie wierzenia z pewnością dostarczają sporo materiału do opowieści o superbohaterach. Tak jak santeria i voodoo w innych krajach, również candomblé ma swój panteon. Bóstwa, znane jako orisza, rządzą siłami natury i ludzkością. Wszystkie orisza — a jest ich ponad tysiąc, jeśli weźmiemy pod uwagę praktyki religijne zarówno w Amerykach, jak i w Afryce — posiadają cechy ludzkie, walczą pomiędzy sobą o władzę, popełniają błędy i zakochują się.

Hugo zdradza, że głównym bohaterem pierwszego komiksu będzie Xangô, bóg sprawiedliwości. Według mitologii, Xangô karze kłamców, złodziei i złoczyńców. Xangô miał kolejno trzy żony, które również są oriszami: Iansã, Oxum i Obá.

Canuto, który na pomysł stworzenia komiksu wpadł, mieszkając w São Paulo, na potrzeby projektu przeniósł się z powrotem do stanu Bahia. „Zagłębiłem się w studia na temat oriszów, nie tylko czytając dzieła uznanych autorów, takich jak Pierre Verger, Edson Carneiro, José Beniste i Reginaldo Prandi, ale również odwiedzając terreiros [domy modlitw wyznawców candomblé] i rozmawiając z religijnymi przywódcami. Wszystko po to, by zrealizować ten projekt z należytym szacunkiem i troską”.