W Algarve otwarto muzeum niewolnictwa, „aby pamięć się nie zatarła”

W 2009 r. ^[1], podczas wykopów związanych z budową parkingu, w Vale da Gafaria, w Lagos, ekipa archeologów natrafiła na liczne zbiorowiska kości zawierające ponad sto pięćdziesiąt szkieletów. Znalezisko dało początek Zespołowi Muzealnemu Rota da Escravatura (Szlaki Niewolnictwa) ^[2], który otwarto na początku czerwca (06.06).

155 odnalezionych szkieletów pochodzi z dwóch różnych okresów. Najstarsze z XV, a najmłodsze z XVII wieku. To, co znaleźli archeolodzy, jest „tak rzadkie ^[1]”, że postanowiono wówczas

A assinatura de um protocolo de colaboração entre a Câmara Municipal de Lagos e o Comité Português do Projeto UNESCO A Rota do Escravo, com vista à criação de um Museu da Escravatura e à salvaguarda e memorialização do sítio. Nesse protocolo, previa-se que, no local hoje ajardinado, ficasse sinalizado o achamento através de um Memorial e de uma estrutura que permitisse dar a conhecer a realidade ali encontrada.

podpisać protokół o współpracy pomiędzy Urzędem Gminy Lagos a Portugalskim Komitetem Projektu Szlaki Niewolnictwa, dążąc do utworzenia Muzeum Niewolnictwa oraz do ochrony i upamiętnienia tego miejsca. Protokół przewidywał, że w miejscu obecnie zamienionym w ogród znalezisko zostanie upamiętnione pomnikiem i strukturą, która umożliwi opowiedzenie o odnalezionej tu rzeczywistości.

Ostatecznie założenia wspomnianego protokołu nie zostały całkowicie spełnione ^[3], co jednak nie przeszkodziło w otwarciu Zespołu Muzealnego mieszczącego się w odnowionym budynku Urzędu Celnego – znanym także jako „Rynek Niewolników” – w Lagos.

Zespół muzealny z Lagos włączył się do międzynarodowego projektu UNESCO „Szlaki Niewolnictwa ^[5]”, którego celem jest „przełamać ciszę wokół tematu ^[6]”. Rozpoczęty w 1994 r. z inicjatywy Haiti i kilku krajów afrykańskich, projekt okazał się mieć duże znaczenie i przyczynił się do oficjalnego uznania handlu niewolnikami za zbrodnię przeciwko ludzkości. Wraz z narodowymi komitetami wielu krajów, w tym ^[7] Portugalii, międzynarodowa organizacja „Szlaków Niewolnictwa” zdołała ustanowić 23 sierpnia Międzynarodowym Dniem Pamięci o Handlu Niewolnikami i jego Zniesieniu oraz zrealizować liczne prezentacje i konferencje związane z tym zagadnieniem, aby pamięć się nie zatarła ^[8].

Szlaki Niewolnictwa na świecie i w Portugalii

Według ^[9] amerykańskiego historyka Davisa Eltisa z Emory University w Atlancie:

O tráfico de escravos transatlântico foi o maior deslocamento forçado de pessoas a longa distância ocorrido na história, tendo constituído, até meados do século XIX, o maior manancial demográfico para o repovoamento das Américas após o colapso da população ameríndia.

Transatlantycki handel niewolnikami był największym w historii przymusowym przemieszczeniem ludzi na dużą odległość, stanowiąc aż do połowy XIX w. największe zaplecze demograficzne w ponownym zaludnianiu Ameryk po upadku populacji indiańskiej.

Eltis szacuje, że w latach 1500-1840, złotym wieku transatlantyckiego handlu niewolnikami, około 12 milionów z nich wyruszyło w kierunku Ameryk. W tym samym okresie w identycznym kierunku udało się zaledwie 3,4 miliona Europejczyków. Duży popyt na cenne produkty i metale z Ameryki w połączeniu z brakiem siły roboczej, zarówno miejscowej, jak i robotników europejskich, którzy nie chcieli przeprawiać się przez Atlantyk – to było za mało, by odpowiedzieć na wymogi konsumentów w Europie. I sprawiło, że narastał handel niewolnikami i przymusowa praca ludzka.

Niewolniczą pracę wykonywali w większości Afrykanie, zaś sam transatlantycki handel niewolnikami stanowił część dwóch dużych szlaków tzw. trójkątnego handlu łączącego Europę, Afrykę oraz Amerykę Środkową i Południową. Pierwszy z niewolniczych szlaków, europejski, zdominowany był głównie przez Anglików, a drugi, w Brazylii – wyłącznie i przez trzy wieki przez Portugalczyków:

Os ventos e as correntes também determinaram que os africanos transportados para o Brasil viessem predominantemente de Angola, enquanto o sudeste da África e o golfo do Benim desempenhavam papéis secundários; e que os africanos levados para a América do Norte, o Caribe incluído, viessem principalmente da África Ocidental, em sua maioria dos golfos de Biafra e Benim e da Costa do Ouro. Mas, assim como o Brasil cruzava a fronteira entre os sistemas traficando no golfo do Benim, ingleses, franceses e holandeses também trouxeram alguns escravos do norte de Angola para o Caribe.

Wiatry i nurty sprawiły także, iż Afrykanie transportowani do Brazylii pochodzili głównie z Angoli, podczas gdy południowy wschód Afryki i Zatoka Beninu miały drugorzędną rolę; oraz że Afrykanie wiezieni do Ameryki Północnej, w tym na Karaiby, pochodzili przede wszystkim z Zachodniej Afryki, w większości z Zatoki Bonny i Beninu oraz ze Złotego Wybrzeża. Jednakże tak jak Brazylia przekraczała granice systemów, handlując w Zatoce Beninu, również Anglicy, Francuzi i Holendrzy sprowadzili pewną ilość niewolników z północy Angoli na Karaiby.

Portugalia zajęła istotne miejsce w handlu afrykańskimi niewolnikami w europejskich koloniach w Ameryce; to ona miała zainicjować transatlantycki proceder. Nie przyznaje ^[11] się do tego jednak formalnie: 

Tal acusação era motivada pela demora do país em aceitar a abolição, tanto por razões económicas como culturais.

Takie oskarżenie motywowane było zwłoką kraju w zaakceptowaniu abolicji, zarówno z przyczyn ekonomicznych, jak i kulturowych

Przynajmniej do okresu abolicji, który przyczyni się do zniesienia handlu niewolnikami ^[12]:

Há 250 anos, em 1761, Portugal foi pioneiro na abolição do tráfico de escravos na metrópole, declarando libertos e forros os escravos que entrassem em Portugal. Foi um primeiro passo para a abolição da escravatura.

250 lat temu Portugalia była pionierem zniesienia handlu niewolnikami w metropolii, ogłaszając wolnymi niewolników, którzy przyjechali do Portugalii. Był to pierwszy krok w kierunku zniesienia niewolnictwa.

Lagos na szlaku handlu niewolnikami

Według kroniki Gomesa Eanesa de Azurary „Odkrycie i zdobycie Gwinei ^[13]”:

Em 1444, Lançarote deixa o porto de Lagos e regressa em agosto do mesmo ano com o primeiro grande contingente de escravos: 235 escravos negros que se raptaram nos litorais da Senegâmbia e foram vendidos em leilão na praça pública.

W 1444 r. Lançarote opuszcza port w Lagos i wraca w sierpniu tego samego roku z pierwszym dużym kontyngentem niewolników: 253 czarnych niewolników, którzy zostali uprowadzeneni u wybrzeży Senegambii i sprzedani na aukcji na publicznym placu.

Z tego właśnie powodu powołanie do życia muzeum niewolników w mieście Algarve ma głęboki sens. Lagos było nie tylko jednym z wielkich centrów wsparcia ^[14] gospodarczego i militarnego w epoce portugalskich odkryć. Było też miastem, w którym mieścił się największy w kraju rynek niewolników ^[13]. Sądzi się, że był to pierwszy ^[15] taki rynek w Europie:

Lagos recebeu desde 1444 carregamentos regulares de escravos e foi aqui que se instalou o provável primeiro mercado de escravos da Europa.

Lagos przyjęło co najmniej 1444 regularnych transportów niewolników i to prawdopodobnie tutaj powstał pierwszy rynek niewolników w Europie.