Brazylia: przerażające piękno zielonej pustyni

Ten post i inne artykuły na temat lasów są częścią naszej specjalnej relacji Forest Focus: Amazon. (Lasy pod lupą: Amazonia)

Termin “zielona pustynia” został wymyślony w Brazylii pod koniec lat 60 i odnosi się do rozległych monokulturowych plantacji drzew, przeznaczonych do produkcji celulozy. Obecnie, termin ten jest kojarzony z przyszłymi konsekwencjami, jakie owe plantacje mogą przynieść środowisku, włącznie z pustynnieniem, erozją, eliminacją bioróżnorodności i przesiedleniem ludności.

W latach 60, na północy stanu Minas Gerais oraz na południu stanu Bahia, pojawiły się pierwsze plantacje eukaliptusa. Zgodnie z szacunkami brazylijskiego stowarzyszenia gospodarki leśnej (Associação Brasileira de Produtores de Florestas Plantadas), codziennie w Brazylii powstaje 720 hektarów monokulturowych plantacji eukaliptusa, co odpowiada 960 boiskom piłkarskim. Najbardziej obsadzonymi obszarami są Minas, São Paulo i okolice Bahia, ale zielona pustynia rozprzestrzenia się także na inne stany w północno-wschodniej i południowej Brazylii.

Wszystkie linki w tym poście odsyłają do stron w języku portugalskim, chyba że przypis mówi inaczej.

Gęsto obsadzona plantacja eukaliptusa. Zdjęcie: Cássio Abreu (CC BY 2.0)

Podczas podróży przez stan Minas Gerais w kwietniu ubiegłego roku, blogger znany jako Viajante Sustentável (Zrównoważony Podróżnik) rozmawiał z mieszkańcami Doliny Jequitinhonha [ang.] i odkrył, jak zmienił się krajobraz wizualny i społeczny tego regionu przez ostatnie 20 lat:

A catastrófica monocultura de eucalipto pelas empresas privadas nas cabeceiras dos rios e riachos, além de envenenar o solo, expulsou a fauna e flora do local, secou as nascentes e o lençol freático. O deserto verde do eucalipto tornou-se uma calamidade socioambiental. A região já foi auto-suficiente em alimentos essenciais, cultivados pela agricultura familiar, integrados com a natureza. A situação mudou radicalmente, exibindo riachos completamente secos, sem olhos d’água, rios cada vez mais baixos e assoreados, praticamente toda a alimentação proveniente de distribuidores em Belo Horizonte, pastos abandonados. Enquanto isso, as transnacionais de eucalipto e celulose engordavam os lucros.

Katastrofalny koncept przedsiębiorstw na posadzenie monokultur eukaliptusa w łożyskach rzek i strumyków, nie tylko skaził glebę, ale także zniszczył lokalną florę i faunę i wysuszył źródła i zwierciadło wód podziemnych. W rezultacie, zielona pustynia eukaliptusowa przekształciła się w klęskę społeczną i środowiskową. Region ten produkował już niezbędne produkty żywnościowe w zrównoważony sposób, jako że uprawiane były one zgodnie z rolnictwem integrowanym. Jednak sytuacja uległa radykalnej zmianie. Strumienie całkowicie wyschły, zabrakło źródeł wody pitnej, poziomy wody stopniowo się zmniejszały, zwiększyła się ilość mułu, porzucano farmy, a praktycznie wszystkie zapasy żywności pochodziły od dystrybutorów z Belo Horizonte. W między czasie, międzynarodowe korporacje eukaliptusowe i celulozowe, osiągały ogromne zyski.

W Montes Claros [ang.], sytuacja nie jest lepsza:

Nada plantado, com a exceção lamentável de cerca de trinta quilômetros do triste deserto verde. As pragas do eucalipto e pinus se alternavam, envenenando, esgotando as nascentes e o lençol freático. Utilizando pouquíssima mão de obra, a monocultura de exportação em nada contribuía para a diminuição da miséria local, ao contrário, concentrava os lucros na mão de uma ou outra grande empresa transnacional.

Niestety, nic nie rośnie nigdzie poza obszarem znajdującym się 30 km od Zielonej Pustyni. Klątwy eukaliptusa i sosen, to na zmianę zatruwanie i wysuszanie źródeł i zwierciadła wód podziemnych. Jako że proces eksportu monokultury nie wymaga dużej ilości siły roboczej, nie przyczynia się on do zmniejszenia lokalnej biedy, za to generuje zyski dla wspomnianych przedsiębiorstw międzynarodowych.

Poetka Anna Paim doznała ogromnego szoku podczas pierwszej od 19 lat wizyty w rodzinnym domu, w stanie Espírito Santo:

Triste porque encontrei os mais belos locais de paisagem nativa totalmente destruidos e ocupados pelos eucaliptos. Deixo registrado aqui o meu protesto, a minha raiva, a minha pena, sei lá…

To było straszne. Najpiękniejsze miejsca w krajobrazie tego regionu zostały całkowicie zniszczone i zastąpione drzewami eukaliptusa. Chcę wyrazić swoje oburzenie, furię, ból…

Beco da Velha (Zaułek Starszej Pani) wspomina, że naturalne eukaliptusy często występowały w południowej Brazylii. Mówi on, że zniszczenie rozpoczęło się i pogorszyło, kiedy posadzono rośliny modyfikowane genetycznie, ponieważ zużywają one znacznie więcej wody, przez co rosną w zwiększonym tempie:

O que há hoje de diferente no plantio do eucalipto, além de sua atual transgenia, é a intensidade com que isso se faz, a falta de qualquer critério ou bom senso na implantação das lavouras de eucalipto em qualquer lugar, em extensões assombrosas, e, principalmente, as intenções estratégicas que estão por trás dessa súbita paixão pelo “reflorestamento” – termo muito impróprio para o que hoje se faz, porque reflorestamento presume que se vai repor a floresta que existia no local, reconstituindo-se o ecossistema devastado. E é justamente o contrário que se passa.

Poza czynnikiem modyfikowanym genetycznie, obecna uprawa eukaliptusa różni się tym, że jest niezwykle intensywna. Nie istnieje żaden rodzaj kryteriów lub zdrowego rozsądku, a wszędzie sadzi się mnóstwo drzew eukaliptusa. Główna różnica leży w strategicznych intencjach, jakie kierują tą wzmożoną potrzebą “zalesiania”. Właściwie, termin ten jest wyjątkowo nietrafny, biorąc pod uwagę to, co obecnie się dzieje, ponieważ wskazuje on na to, że lokalne lasy będą uzupełnione, a zdewastowany ekosystem “naprawiony”, co jest dokładnym przeciwieństwem sytuacji, jaka obecnie ma miejsce.

W górę i naprzód

Image source: Centro de Estudos Ambientais

Po tym jak zielona pustynia rozprzestrzeniła się w puszczy atlantyckiej na południowym wschodzie, dotarła do suchych stref na północy i na północnym wschodzie kraju. W Piauí, budowa fabryki papieru i celulozy niesie za sobą obietnicę rozwoju stanu. Jednak blogger Leo Maia spiera się, że według informacji IBGE (Brazylijski Instytut Geografii i Statystyki), 41% ludności stanu jest niedożywiona, podczas gdy lokalni farmerzy, nie mają motywacji do uprawy produktów żywnościowych.

Pomimo tego, 160 tysięcy hektarów ziemi w Piauí (odpowiednik1 600 km² lub 1.57% powierzchni Piauí) zostało przekształconych w “lasy” eukaliptusowe, służące do produkcji papieru i celulozy na eksport. Na swoim blogu, Leo ponownie publikuje artykuł, który pojawił się w lokalnej gazecie i informuje o kontraście pomiędzy korzyściami handlowymi, a potrzebami ludności:

(…) árvores de crescimento acelerado, como o eucalipto, dependem de grande quantidade de água para se desenvolver e por isso provocam o secamento do solo, diminuem os mananciais e aumentam a possibilidade de desertificação dessas regiões. Sendo assim, a instalação da Suzano mais uma vez contradiz as reais necessidades da população do Piauí, já que o estado sofre, praticamente todos os anos, com os efeitos da estiagem. Só no início deste ano, mais de 155 municípios declararam estado de emergência por causa da seca, alguns deles tiveram a safra comprometida em 90% por falta de água.

(…)Rozwój drzew, które rosną w przyspieszonym tempie, takich jak eukaliptus, jest zależny od dużej ilości wody. Powoduje to wysychanie gleby, skutkiem czego jest większe ryzyko pustynnienia tych regionów. Z tego powodu, Suzano po raz kolejny przeciwstawia założenie firmy papierniczo-celulozowej prawdziwym potrzebom ludności Piauí, ponieważ stan cierpi z powodu konsekwencji suszy już przez wiele lat. Tylko na początku tego roku, ponad 155 lokalnych władz ogłosiło stan wyjątkowy z powodu suszy, jako że 90 % niektórych plonów zostało zniszczonych z powodu braku wody.

Ekolodzy i działacze społecznościowi bezustannie podkreślają, że niebezpieczna kombinacja eukaliptusa, monokultury i pestycydów stwarza zagrożenie dla zdrowia. Poza zajmowaniem terenu, który mógłby zostać użyty do celów rolniczych, uprawa eukaliptusa utrudnia życie osobom uprawiającym produkty żywnościowe w okolicy, ponieważ dzikie zwierzęta poszukujące pożywienia nachodzą ich uprawy. Mariana Brizotto podkreśla fakt, że plantacje to nie lasy i pyta:

O que faremos quando não houver mais água? Vamos comer papel?

Co zrobimy kiedy zabraknie wody? Będziemy jeść papier?

Pomimo tego, że rolnicy tracą ziemie na rzecz monokultur eukaliptusa, Bahian Sumário Santana czerpie inspirację ze smutku i piękna zielonej pustyni:

Onde existia uma comunidade tradicional, de nome Marília, hoje é a fábrica de Celulose. Ali em Mundo Novo, onde trabalhavam contentes as famílias com as suas pequenas olarias, hoje existe apenas uma grande olaria. Foram embora as famílias, secou o rio, sumiu a argila e agora, a fábrica ameaça fechar. Ali onde antes era uma colônia agrícola, com centenas de pequenos proprietários, hoje são latifúndios cercados, guardados por seguranças de motos.
Ali onde era imensa, diversificada e úmida a floresta, hoje é um deserto verde.
O supostamente feio, caótico e emaranhando de plantas, cipós, nascentes, bichos, ninchos, centopéias, gosmas, barro, limos e fotossíntese, deu lugar
Ao supostamente belo, um único mosaico, bem desenhado, mapeado, registrado, uma única espécie, repetida em série, na solidão do deserto.

Obecnie, w miejscu, w którym kiedyś istniała tradycyjna społeczność Marília, stoi fabryka celulozy. Tam, w Nowym Świecie, rodziny szczęśliwie pracowały w swoich małych cegielniach. Teraz, pozostała jedynie jedna duża cegielnia. Rodziny opuściły to miejsce, rzeka wyschła , srebro zniknęło, a fabryce grozi zamknięcie. W miejsce kolonii rolniczej z setkami małych gospodarstw, powstały tam rozległe posiadłości strzeżone przez motocykle.

W miejsce niesamowitych, różnorodnych i wilgotnych lasów, powstała zielona pustynia.

Rzekoma brzydota chaotycznych, poplątanych roślin, lian, źródeł, insektów, robaków, stonóg, mułu, błota, osadu i fotosyntezy, zrobiła miejsce rzekomemu pięknu pojedynczych, dobrze zaplanowanych, opatentowanych mozaik: jeden pojedynczy gatunek, powtarzany w sekwencji, w samotności pustyni.